ترجمه تفسیر المیزان جلد 8

" وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَكُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَكُمُ الطُّورَ" «1» و مقصود اين است كه به ياد آريد آن زمانى را كه ما از پدران شما ميثاق گرفتيم. «2»

بعضى ديگر حرف‏هاى ديگرى زده‏اند، از آن جمله گفته‏اند: معناى آيه اين است كه ما آدم را خلق كرديم و سپس شما را در پشت او صورت‏گرى نموديم، و پس از آن به ملائكه گفتيم تا او را سجده كنند، و اين معنا با روايت ابن عباس، مجاهد، ربيع، قتاده و سدى مطابق است.

و نيز گفته‏اند: ترتيبى كه در آيه است ترتيب در اخبار است، نه در جريان خارجى داستان، گويا فرموده:" ما شما را خلق كرديم، و پس از آن صورتگرى نموديم، پس از آن اكنون به شما خبر مى‏دهيم كه ما به ملائكه گفتيم تا آدم را سجده كنند" و از اين قبيل تعبيرات در كلام عرب زياد ديده مى‏شود، مثلا مى‏گويند:" من پياده راه مى‏روم و سپس تند مى‏روم يعنى سپس تو را خبر مى‏دهم به اينكه تندرو هم هستم"، و اين معنا مطابق با قول جماعتى از علماى نحو مانند على بن عيسى و قاضى ابو سعيد سيرافى و غير آن دو مى‏باشد، و لذا بعضى‏ها از قبيل عكرمه در آيه شريفه گفته‏اند كه معنايش اين است كه:" ما شما را نخست در پشت پدران‏تان خلق كرده و سپس در رحم مادران‏تان صورتگرى‏تان نموديم". و بعضى ديگر گفته‏اند معنايش اين است كه:" ما شما را نخست در رحم آفريديم و پس از آن چشم و گوش و ساير اعضا برايتان درست كرديم". اين بود كلام صاحب مجمع البيان در معناى آيه و در نقل اقوال ساير مفسرين «3».

اما آن معنايى كه از زجاج نقل كرد اين اشكال را دارد كه اولا اگر در كلام عرب گفته مى‏شود ما به شما چنين و چنان كرديم و مقصودشان اين است كه ما به پدران شما چنين و چنان كرديم، در جايى است كه اسلاف و اخلاف هر دو در جهت مورد نظر شريك باشند، مانند مثالى كه وى زده است، نه نظير بحث ما كه به صرف اينكه ما فرزندان آدميم خلقت آدم را خلقت ما دانسته و بفرمايد:" ما شما را آفريديم و سپس صورتگرى نموده آن گاه به ملائكه گفتيم تا آدم را سجده كنند". و ثانيا اگر خلقت آدم و تصوير او، خلقت بنى نوع بشر و تصوير آنان باشد بايد سجده بر آدم هم سجده بر ابناى او بوده باشد، و بايد فرموده باشد:" ثم قلنا للملائكة

(1) به ياد آريد آن زمانى را كه ما از شما ميثاق گرفتيم و كوه را بالاى سر شما بلند كرديم. سوره بقره آيه 60

(2) مجمع البيان ج 4 ص 400

(3) مجمع البيان ج 4 ص 401 ط تهران‏