سنت ابتلاء به سختى‏ها (باساء و ضراء) و سنت عطاء نعمت، دو سنت الهى براى آزمايش امت‏ها است. - ترجمه تفسیر المیزان جلد 8

بعيد نيست بگوييم كلمه" الضَّرَّاءُ وَ السَّرَّاءُ" در آيه بعدى (كه مراد از آنها چيزهايى است كه مايه بد حالى و خوشحالى انسان است) قرينه باشد بر اينكه مراد از" ضراء" در آيه مورد بحث مطلق امورى باشد كه مايه بد حالى انسان است. و بنا بر اين ذكر" ضراء" بعد از" باساء" از قبيل ذكر عام بعد از خاص خواهد بود. بهر حال خداى سبحان در اين جمله اين معنا را خاطر نشان مى‏سازد كه سنت الهى بر اين جارى بوده كه هر پيغمبرى از پيغمبران را به هر ناحيه‏اى از نواحى مى‏فرستاده از آنجايى كه منظورش از فرستادن انبياء هدايت بندگان بوده به همين منظور اهل آن ناحيه را به نحوى از انحاء گرفتار شدايد مالى و جانى مى‏كرد تا شايد بدين وسيله به تضرع و توسل به پروردگارشان وادار شوند، و در نتيجه دعوت آن پيغمبر بهتر و زودتر به نتيجه برسد. آرى، ابتلائات و شدائد كمك خوبى است براى دعوت انبياء (ع) زيرا انسان مادامى كه متنعم به نعمت‏ها است سرگرمى به آن از توجه به خداى تعالى كه ولى همه آن نعمت‏ها است بازش مى‏دارد، وقتى نعمتى از كفش رود احساس حاجت نموده، همين احتياج، غرور او را به ذلت و مسكنت مبدل مى‏نمايد و به جزع و فزع وادارش مى‏كند، و بناچار به درگاه كسى كه دفع ذلت و برآمدن حاجتش به دست او است التجاء مى‏برد، و آن كس خداى سبحان است، و لو اينكه او خودش نداند، و ليكن وقتى پيغمبر و يا وصى پيغمبرى به او گفت كه فريادرس تو همان آفريدگار تو است زودتر از دوران غرورش به سوى حق هدايت مى‏شود، هم چنان كه فرموده:" وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَى الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأى‏ بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِيضٍ" «1».

سنت ابتلاء به سختى‏ها (باساء و ضراء) و سنت عطاء نعمت، دو سنت الهى براى آزمايش امت‏ها است.

" ثُمَّ بَدَّلْنا مَكانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَوْا ..."

تبديل چيزى به چيز ديگر، نهادن دومى است در موضع اولى. و معناى كلمه" سيئه" و" حسنه" معلوم است، و مراد از آنها گرفتارى و آسايش و ناامنى و امنيت و خلاصه نقمت و نعمت است، به شهادت اينكه در آخر همين آيه مى‏فرمايد:" قَدْ مَسَّ آباءَنَا الضَّرَّاءُ وَ السَّرَّاءُ".

كلمه" عفوا" از ماده" عفو" است كه به معناى كثرت تفسير شده، يعنى تا آنكه زياد كردند مال و اولاد را بعد از آنكه خداوند با فرستادن بلا كم كرده بود مال و اولادشان را ممكن هم هست كه به معناى محو اثر بوده باشد و لو اينكه مفسرين اين احتمال را نداده‏اند- هم چنان كه‏

(1) و چون انسان را نعمتى دهيم روى مى‏گرداند و از در تكبر به پهلو دور مى‏شود ولى وقتى بدى به او رسد دعائى عريض دارد (يعنى به درخواست يك حاجت و دو حاجت اكتفاء نمى‏كند و يا در يك درخواست خود پافشارى دارد. سوره حم سجده آيه 51