قلمرو اغوا و اضلال شيطان، ادراك انسانى و ابزار كار او عواطف و احساسات بشرى است‏ - ترجمه تفسیر المیزان جلد 8

جزئيات و تفصيل خلقت او چگونه بوده؟ صريحا بيان نكرده است. ليكن آياتى هست كه مى‏توان از آنها چيزهايى در اين باره استفاده كرد، از آن جمله آيه" لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقِيمَ، ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ" «1» است كه حكايت قول خود او است، و از آن استفاده مى‏شود كه وى نخست در عواطف نفسانى انسان يعنى در بيم و اميد، و در آمال و آرزوهاى او، و در شهوت و غضبش تصرف مى‏نمايد و آن گاه در اراده و افكارى كه از اين عواطف برمى‏خيزد.

قريب به معناى اين آيه، آيه شريفه" قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ" «2» است، زيرا معناى اين آيه اين است كه: من امور باطل و زشتى‏ها و پليدى‏ها را از راه ميل و رغبتى كه عواطف بشرى به آن دارد در نظر آنان زينت داده، به همين وسيله گمراهشان مى‏كنم، مثلا زنا را كه يكى از گناهان است از آنجايى كه مطابق ميل شهوانى او است در نظرش آن قدر زينت مى‏دهم تا به تدريج از اهميت محذور و زشتى آن كاسته و هم چنان مى‏كاهم تا يكباره تصديق به خوبى آن نموده و مرتكبش شود.

نظير آيه فوق، آيه" يَعِدُهُمْ وَ يُمَنِّيهِمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلَّا غُرُوراً" «3» و همچنين آيه" فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ" «4» مى‏باشد.

قلمرو اغوا و اضلال شيطان، ادراك انسانى و ابزار كار او عواطف و احساسات بشرى است‏

همه اين آيات بطورى كه ملاحظه مى‏كنيد دلالت دارد بر اينكه ميدان عمل تاخت و تاز شيطان همانا ادراك انسانى، و ابزار كار او عواطف و احساسات بشرى است. و به شهادت آيه" الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ" «5» اوهام كاذب و افكار باطل را شيطان در نفس انسان القا مى‏كند.

البته اين القائات طورى نيست كه انسان آن را احساس نموده ميان آنها و افكار خودش فرق بگذارد، و آن را مستند به كسى غير از خود بداند، بلكه بدون هيچ ترديدى آن را نيز افكار خود دانسته و عينا مانند دو دو تا چهار تا و ساير احكام قطعى از خود و از رشحات فكر خود مى‏داند. و هيچ منافاتى ندارد كه افكار باطل ما هم مستند به خود ما باشد و هم بگوييم كه‏

(1) سوره اعراف آيه 17

(2) سوره حجر آيه 39

(3) وعده‏شان مى‏دهد و اميدوارشان مى‏كند، و ليكن شيطان وعده‏شان نمى‏دهد مگر به فريب.

سوره نساء آيه 120

(4) پس شيطان عمل‏هايشان را در نظرشان زينت داد. سوره نحل آيه 63

(5) سوره ناس آيه 5