اقوال متعدد ديگرى كه در تفسير آيه فوق گفته شده است‏

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

آن احكام اين است كه جز او را نپرستند:" أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ" «1» و قهرا منظور از فسق هم مخالفت و خروج از حكم عقل و وفا نكردن به اين عهد خواهد بود.

نكته اينكه حكم عقل را سابق بر حكم انبياء دانست اين است كه احكام عقلى عهدهايى است كه خداى سبحان در حين خلقت بشر و آن روزى كه پدر بشر را صورتگرى مى‏كرد از وى گرفت، آن روز بعد از آنكه آدم را كه در حقيقت الگوى انسانيت بود آفريد و ملائكه را مامور به سجده بر او كرد و او را در بهشت منزل داد و پس از آن مامورش كرد تا به زمين فرود آيد و از او عهد و پيمان گرفت كه او و ذريه او تنها وى را بپرستند، و چيزى را در پرستش شريك او نگيرند، البته در آن روز چيزهايى را هم مقدر نمود و سرنوشت‏هايى هم تعيين كرد، كه اقتضاء داشت گروهى هدايت شوند و گروه ديگرى از نعمت هدايت محروم بمانند، و همين طور هم شد، وقتى بشر اولى به زمين فرود آمد و ذريه‏اش شروع به سير در مسير زندگى دنيوى كرد، عده‏اى هدايت يافته و عده ديگرى از وفاى عهد خدا سر باز زدند، و همچنين در انكار خود اصرار ورزيدند تا آنجا كه خداوند بر دلهايشان مهر نهاد و ضلالت در دنيا به بيانى كه در تفسير آيه" كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ فَرِيقاً هَدى‏ وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ" «2» گذشت بر آنان حتمى گرديد.

بنا بر اين معناى آيه اين مى‏شود:" فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا اينها ايمان‏آور به دعوت انبياء نيستند"،" بِما كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ به خاطر اينكه عهد نخستين را نپذيرفتند"،" وَ ما وَجَدْنا لِأَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ ما از بيشترشان وفاى به عهد نخستين را نديديم"،" وَ إِنْ وَجَدْنا أَكْثَرَهُمْ لَفاسِقِينَ بلكه يافتيم بيشترشان را فاسق، يعنى خارج از حكم آن عهد".

البته اين معناى ديگرى است براى آيه، و ليكن با معنايى كه در سابق براى آيه كرديم منافاتى ندارد، براى اينكه اين دو معنا در طول هم قرار دارند نه در عرض، تا متعارض و متنافى باشند. معناى دوم راه سعادت و شقاوت انسان را به مقتضاى قضا و قدر الهى امرى مقدر و معين مى‏داند، و معناى اول سعادت و شقاوت او را در دنيا امرى ممكن و در تحت اختيار و انتخاب او مى‏داند، و اين دو با هم هيچ منافاتى ندارند.