ترجمه تفسیر المیزان جلد 8

قضاى حتمى خدا باشد.

و نيز از آن جمله آيه" قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ" «1» است كه دلالت دارد بر تفرق به دو فريق.

و چون چنين قضايى بوده خداوند در آيه" قالَ اهْبِطا مِنْها جَمِيعاً بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدايَ فَلا يَضِلُّ وَ لا يَشْقى‏ وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى‏ ..." «2» فرموده است: وقتى هدايت من به شما رسيد هر كس هدايتم را پيروى كند گمراه و بدبخت نمى‏شود، و هر كس از ذكر من اعراض نمايد در دنيا به زندگى تنگى گرفتار مى‏شود و در آخرت نابينا محشورش مى‏كنيم.

احتمال دوم اينكه جمله" كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ" در مقام تعليل مضمون كلام سابق باشد. بنا بر اين احتمال، معناى آن كلام و اين جمله چنين خواهد بود: در اعمال خود ميانه‏رو باشيد و خود را براى خداى سبحان خالص كنيد، زيرا خداى سبحان آن موقعى كه شما را آفريد به قضاى حتمى خود، دو دسته‏تان كرد، و بنا را بر اين گذاشت كه يك دسته را هدايت كند و دسته ديگر گمراه شوند، و بدانيد كه به زودى به همان گونه كه خلق‏تان كرد به سويش بازگشت مى‏كنيد، در آن روز نيز يك دسته هدايت يافته‏اند و دسته ديگر كسانى خواهند بود كه به خاطر پيروى‏شان از شيطان دچار ضلالتند، پس ميانه‏رو باشيد و خود را خالص كنيد تا از آنانى باشيد كه به هدايت خدا مهتدى شدند، نه از آنان كه به ولايت و پيروى از شيطان گمراه گشتند.

بنا بر اين احتمال، آيه مورد بحث همان مفادى را مى‏رساند كه آيه" وَ لِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيها فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ أَيْنَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعاً" «3» در مقام بيان آن است، چون اين آيه نيز با اينكه مى‏فرمايد:" براى هر كسى وجهه و هدفى است كه خواه ناخواه به سوى آن خواهد رفت و از آن تخلف نخواهد كرد، چه آن هدف سعادت باشد و چه شقاوت" در عين حال‏

(1) (خدا) فرمود: به حق سوگند و كلام من حق و حقيقت است، كه جهنم را از تو و پيروانت پر خواهم كرد. سوره ص آيه 85

(2) گفت همه‏تان در حالى كه بعضى دشمن بعضى ديگريد از بهشت فرود آييد، پس اگر هدايتى از ناحيه من به سوى شما آمد، (و البته خواهد آمد) هر كس هدايت مرا پيروى كند نه گمراه مى‏شود و نه تيره‏بخت، و هر كس از كتاب و ذكر من اعراض كند به يقين وى را روزگارى سخت خواهد بود و ما او را در قيامت كور محشور مى‏كنيم. سوره طه آيه 124

(3) سوره بقره آيه 148