لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:591
اَبانِ اَحْمَر، ابوعبداللـه، ابان‌بن عثمان‌بن يحيي‌بن زکريايِ لؤلؤي بَجَلّي (د ح
200ق/815م)، فقيه، محدث، اديب و نسب‌شناس شيعي عراقي. سمعاني «احمر» را يکي از
شاخه‌هاي قبيل? «ازد» دانسته است (1/124). دربار? عنوان «بجلي» او نظريات مختلفي
ابراز شده است، برخي گفته‌اند که او وابسته به شاخه‌اي از قبيل? بني سليم‌بن منصور
بوده و اين قبيله نيز به «بَجْلَه» دختر هناه بن مالک بن فهم منسوب بوده است و برخي
نيز وي را وابسته به «بَجيلَه» قبيله‌اي در يمن دانسته‌اند. ابراهيم بن ابي بکره
شامي، ايراهيم بن عبدالحميد بن ذي حمايه، ابواسحاق ابراهيم بن محمد محمد فزاري،
ارطاه بن منذر، بکربن خُنَيس، حارث بن نَبهان، حسن بن ابي جعفر، حسن بن صالح بن
حيّ، حفص ابن جُميع، حفص بن عمر الابار قاضي حلب، حمّادبن سلمه، حمّادبن واقد، خليل
بن مُرّه، داوودبن زبرقان، زيدبن حبان رقي، سعيدبن بشير، سعيدبن عامر ضُبَعي، شهاب
بن خِراش، صالح مُري، طُعمه بن عمرو جعفري، عبادبن عباد مُهلبي، عبدالرحمن بن ثابت
بن ثوبان، عبدالرحيم بن واقد، عمران قطان، عَنْبَسه بن عبدالرحمن قرشي، فُضيل بن
عياض، محمدبن جُحاده، محمدبن فضل بن عطيه، معمربن راشد، ابوحنيفه نعمانبن ثابت،
يزيدبن هارون و ابوعاصم عباداني (حافظ مزي، 2/20).
با اينهمه رجال‌شناسان، اعم از شيعي و سني، ابن ابي عياش را توثيق نکرده‌اند (طوسي،
رجال، 106؛ علام? حلّي، 99؛ حلي، 414). البته برخي از رجال‌شناسان متأخر شيعي مانند
حاج ميرزا حسين نوري (3/32) و مامقاني (1/3) کوشيده‌اند او را «موثق» نشان دهند،
اما دلايل آنان در اين باب وافي به مقصود نيست. محدثان بنام اهل سنت نيز او را در
مجموع غيرقابل اعتماد دانسته‌اند (نسائي، 47؛ دارقطني، 285؛ جوزجاني، 102؛ ابن حجر،
تهذيب التهذيب، 1/98، به نقل از احمدبن حنبل).
اينکه چرا ابن ابي عياش را از ثقات نشمرده‌اند، دلايل قطعي نمي‌توان ارائه داد.
نوري بر اين نظر است که وي به دليل شيعي بودن از سوي مخالفين تضعيف شده (همانجا) و
از متروکين شمرده شده است. اين سخن با ضعيف شمردن ابان در کتب رجالي شيعه سازگار
نيست. بعضي از رجال‌شناسان اهل سنت، ابن ابي عياش را به دليل ضعيف و غيرقابل اعتماد
شمرده‌اند که در حفظ حديث ضعيف بوده (حافظ مزي، 2/22) و در نقل حديث و راويان آن
دچار فراموشي مي‌شده است (ذهبي، 1/12). در عين حال ابن ابي عياش از نظر سلامت عقيده
و ايمان و پارسايي مورد تأييد همگان، و به‌ويژه اهل سنت است. ابن حبان او را از
عابدان و زاهدان دانسته که شبها را به تهجد و روزها را به روزه‌داري مي گذرانده است
(1/96). همچنين گفته شده که او لباس پاکيزه مي‌پوشيده و ظاهري آراسته داشته است. از
اين‌رو سفيان بن عُيينه روايت کرده که مالک بن دينار ابان را «طاووس القرّاء» لقب
داده است (ابن عدي، 1/374).
شيعي بودن ابان قطعي است، هرچند برخي گفته‌اند که او در آغاز شيعه نبوده است
(مازندراني، 2/163). طوسي او را از اصحاب امام علي بن حسين(ع)، امام محمد باقر(ع) و
امام جعفر صادق(ع)، دانسته است (رجال، 83، 106، 152)، در عين حال شگفت مي نمايد که
از آن سه تن حديثي نقل نکرده و يا اگر نقل کرده در کتب روايي شيعي موجود نيست.
بيش‌ترين شهرت ابن ابي عياش در نزد شيعيان، روايت وي از ابوصادق سُلَيم بن قيس
عامري هلالي کوفي است. سُليم از ياران امام علي(ع) بود و در روزگار حجاج بن يوسف
ثقفي (د 95ق/714م) زنده بود. حجاج به دليل شيعي بودن، سُليم را طلب کرد، ولي او
گريخت و در يکي از نواحي فارس به ابان پناهنده شد. هنگامي که سُليم در مخفي گاه خود
در آستان? مرگ قرار گرفت، کتابي را به ابان تسليم کرد که در آن حوادث و رويدادهاي
پس از درگذشت پيامبر آمده بود (علامه حلي، 999 (اين کتاب با عنوان السّقيفه ابجد
الشيعه، معروف به کتاب سليم بن قيس کوفي در 1980م در بيروت چاپ شده است). پس از
ابان اين کتاب از طريق محدثاني چون حمادبن عيسي و عثمان بن عيسي (طوسي، الفهرست،
162) و ديگران روايت شده است. به گفت? طوسي ابان گمان کرده بود که سليم بن قيس اين
کتاب را بر امام علي ابن حسين(ع) خوانده و او آن را تأييد کرده است (اختيار...،
321)، اما نکت? قابل توجه اين است که به عقيد? علامه حلي اين کتاب را کسي غير از
ابان روايت نکرده است (ص 99) که البته اين امر مي‌تواند ناشي از شرايط سخت دوران
حجاج براي شيعيان در عراق و وجود نسخ? انحصاري کتاب باشد. صرف‌نظر از محتوا، اهميت
ديگر کتاب در آن است که نخستين تأليف شناخته شد? شيعه در مسائل اعتقادي و به‌خصوص
عقايد سياسي است (ابن نديم، 275).
مآخذ: ابن حبان، محمدبن احمد، المجروحين، به کوشش محمود ابراهيم زايد، بيروت،
1396ق/1976م؛ ابن حجر عسقلاني، احمدبن علي، تهذيب التهذيب، حيدرآباد دکن،
1325ق/1907م؛ ابن عدي، عبداللـه، الکامل في ضعفاء الرجال، بيروت، 1405ق/1985م؛ ابن
نديم، الفهرست؛ بخاري، محمدبن اسماعيل، التاريخ الصغير، به کوشش ابراهيم زائد،
بيروت، 1406ق/1986م؛ جوزجاني، ابراهيم بن يعقوب، احوال الرجال، به کوشش صبحي
البدري، بيروت، 1406ق/1986م؛ جوزجاني، ابراهيم بن يعقوب، احوال الرجال، به کوشش
صبحي البدري، بيروت، 1045ق/1985م؛ حافظ مزي، يوسف بن عبدالرحمن، تهذيب الکمال في
اسماء الرجال، به کوشش بشار عواد معروف، بيروت، 1404ق/1984م؛ حلي، حسن بن علي،
الرجال، تهران، 1342ش؛ دارقطني، علي بن عمر، «الضعفاء والمتروکين»، ذيل کتاب في
الضعفاء والمتروکين، به کوشش عبدالعزيز عزالدين لسيروان، بيروت، 1985م؛ نوري، حسين
بن محمدتقي، مستدرک الوسائل، تهران، 1318-1321ق.
حسن يوسفي اشکوري
