لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:753
اِبْطال‌ُ الزَّمان‌ِ الْمَوْهوم، رسالة فلسفى - كلامى به عربى، در ردّ
اشكالات آقا جمال خوانساري بر ادلّة ميرداماد در ابطال موهوميت زمان، تصنيف
ملامحمد اسماعيل‌بن حسين‌بن محمدرضابن علاءالدين محمد مازندرانى اصفهانى،
مشهور به ملااسماعيل خواجويى (د 1173ق/1760م: خوانساري، 1/119؛ يا
1177ق/1763م: قزوينى، 69). آشتيانى ملااسماعيل متوفاي 1177ق را غير از ملا
اسماعيل صاحب رسالة ابطال الزمان الموهوم دانسته است (4/237). مؤلف، رسالة
خود را با طرح مسألة زمان موهوم به صورت «قال السيّد السّند» (آنچه ميرداماد
گفته است)، و «قال الفاضل المحقّق» (آنچه آقا جمال خوانساري گفته است)
آغاز كرده، و در هر مورد پس از ذكر دلايل ميرداماد كه غالباً از قبسات او نقل
شده، و پس از ذكر ايرادات خوانساري به نقل از حواشى او بر حاشية خفري بر
شرح تجريد فوشچى، به بيان نظر خود پرداخته است. چون اساس رساله بر دفاع
از نظرات ميرداماد نهاده شده، مؤلّف به توضيح حدوث دهري و زمانى پرداخته
و دربارة حدوث ذاتى و اختلاف متفكران در آن باره نيز سخن رانده است،
چنانكه مى‌توان گفت جنبة كلامى رسالة مورد بحث را قوّت بخشيده است و حتّى
به اقتضاي طبيعت بحث، به ذكر و تفسير برخى احاديث نيز توجه كرده (مثلاً:
همو، 4/269، 271) و از اين رو به اين رساله جنبة نقلى تؤم با تأويلات عقلى
هم داده است. وي در پايان رساله به خطابيات متوسل شده و اعتقاد به حدوث
عالم را ملازم اعتقاد به خدا و رسول او دانسته است. وي سپس ديدگاههاي
مذهبى را به عنوان دلايل و مستند اثبات مدّعاي خود بيان داشته و به بحث
در اينكه كدام يك از انواع حدوث با اصول دين و مذهب انطباق دارد پرداخته
است. شايد از همين روست كه اين رساله از ديرباز محل توجه بوده است،
چنانكه در بسياري از كتابخانه‌هاي ايران، نسخه‌هايى از آن هست.
ظاهراً كهن‌ترين نسخة رساله در مجموعة اهدايى مشكوة به كتابخانة مركزي است
كه در 1197ق/1783م يعنى 24 سال پس از درگذشت مؤلّف نوشته شده است (3/76،
77). رسالة ابطال الزمان الموهوم، نخستين بار در منتخباتى از آثار حكماي
الهى ايران به چاپ رسيده است (آشتيانى، 4/235-291). عنوان اين رساله در
نسخه‌اي، الحدوث الدّهري آمده است (استادي، 60).
مآخذ: آشتيانى، جلال الدين، منتخباتى از آثار حكماي الهى ايران، مشهد،
1358ش؛ آقابزرگ، الذريعة؛ استادي، رضا، صدوشصت نسخه از يك كتابخانة شخصى،
قم، 1354ش؛ خوانساري، محمدباقر، روضات الجنات، بيروت، 1382ق/1962م؛
قزوينى، شيخ عبدالنّبى، تتميم امل الا¸مل، به كوشش احمد حسينى، قم،
1407ق؛ مشكوة، خطى. سيدجعفر سجادي
تايپ مجدد و ن * 1 * زا
ن * 2 *
