لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:485
آلي و آلت، آلت در لغت به معني «افزار»، و در اصطلاح اهل معقول واسط? ميان فاعل و
منفعل و صانع و مصنوع است. اين وساطت براي رسانيدن اثر فاعل به منفعل و صانع به
مصنوع است، مانند تيشه که اثر درودگر را به چوب مي‌رساند. در کتابهاي فلسفي، گاهي
کلم? آلت را مجازاً بر منطق نيز اطلاق کرده‌اند چنانکه گفته‌اند: المنطق آلهٌ
قانونيّهٌ (نصيرالدين، 1/9) و نيز گفته‌اند: «منطق آلت است مر جمله علوم را، از آن
سبب که او را در ديگر علوم به کار آرند» (بهمنيار، 5).
«آلي» يعني چيزي که منسوب به آلت است، مانند «قانون آلي» که فنّ منطق است و «حرکات
آلي» که جنبشهاي صادر شده از اندامهاست و «موجودات آلي» يعني جانوراني که واکنشهاي
ويژ? آنها از راه اندامها پديدار مي‌شود. در نوشته‌هاي دانشمندان اسلامي واژ? «آلي»
دو کاربرد مهم دارد: يکي در مبحث تقسيم علوم به دو دست? آلي و اصالي است و ديگري در
علم النّفس. توضيح اينکه فرا گرفتن هر دانشي يا براي خود آن دانش است و يا از
اين‌روست که وسيل? فراگيري دانش ديگري است. دست? نخست را علوم اصلي يا اصالي
مي‌گويند و دست? دوم را علوم مقدّمي يا آلي. بنابراين، مقصود از علم آلي آن علمي
است که مقدمه و واسط? فراگيري دانش ديگري باشد مانند منطق که مقدم? فلسفه است و علم
اصول که مقدم? فقه است. از سوي ديگر، گاهي فيلسوفان واژ? «آلي» را در تعريف نفس به
کار برده‌اند: «حدّ نفس آن است که کمال اوّل است مر جسم طبيعي آلي را» (ابن سينا،
11). اين کاربرد از آنجاست که «آن جسم طبيعي، آلت باشد در افعال نفس که از او پديد
آيد» (همانجا). برخي از فيلسوفان مانند ملاصدرا و حاج ملاهادي سبزواري برآنند که در
اين مورد مراد از آلي نسبت به آلت در معناي اعضا و جوارح نيست بلکه مقصود قواي خاصي
است که در موجودات طبيعي هست. براي مثال: در گياهان، مراد از آلت و آلي، قو? تغذيه
و تنميه و توليد است؛ در حيوان، افزون بر اينها، قو? احساس و ادراک و تخيّل نيز
هست؛ در آدمي عقل نيز افزوده مي‌شود که آلت انديشيدن است. به ديگر سخن، در اين
موارد بايد آلت را به منزل? «قوا» در نظر گرفت نه به منزل? «اعضا و جوارحِ» تنها.
مآخذ: ابن‌سينا، حسين بن عبداللـه، رسال? نفس، به کوشش موسي عميد، تهران، 1331ش؛
بهمنياربن مرزبان، جام جهان‌نماي (ترجم? التحصيل)، به کوشش عبداللـه نوراني و
محمدتقي دانش پژوه، تهران، 1362ش؛ تهانوي، محمدبن علي، کشاف اصطلاحات الفنون، به
کوشش آلويس اشپرنگر، کلکته، 1862م؛ صص 88-89؛ جرجاني، سيدشريف، التعريفات،
استانبول، 1283ق، ص 22؛ سبزواري، حاج ملاهادي، شرح منظومه، تهران، 1298ق، صص 6،
285؛ شهابي، محمود، رهبر خرد، تهران، 1313ش، صص 2-4؛ صدرالدين شيرازي، محمدبن
ابراهيم، اسفار، تهران، 1378ق، 8/17؛ نصيرالدين طوسي، محمدبن محمد، شرح الاشارات و
التنبيهات، تهران، 1377ق، 1/9-10.
بخش فلسفه و کلام
