لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:631
اِبْراهيمْ اَدْهَمْ پاشا (1233-1310ق/1818-1893م)، رجل سياسي و صدراعظم عثماني در
روزگار سلطان عبدالحميد دوم (حک 1872-1909م) در جزير? ساقز (يوناني: خيوس، کيوس )
از جزاير درياي اژه، در خانواده‌اي روستايي ديده به جهان گشود. در جريان قيام مردم
جزيره بر ضدّ سلط? عثماني، پدر و مادر خويش را از دست داد و خود در حالي که کودکي
بيش نبود، به اسارت درآمد. ابتدا به ازمير و آنگاه به استانبول آورده شد. حاج احمد
افندي يکي از افراد خسروپاشا قپودان دريا (دريادار) او را به عنوان غلام براي پاشا
خريد (کوتاي، X/6217؛ کارال، VIII/278). خسروپاشا که فرزندي نداشت، چند کودک
بي‌سرپرست را به فرزندي پذيرفته بود که غير از ادهم پاشا، کساني چون اسماعيل پاشا
حکيم‌باشي و جاويد پاشا از آن جملهاند (کوتاي، همانجا). ابراهيم تحصيلات مقدّماتي
را نزد معلّمان و استاداني که به خان? خسروپاشا رفت و آمد داشتند، فرا گرفت. پس از
آن براي ادام? تحصيل به کشور فرانسه اعزام شد (کارال، همانجا) و در انستيتوي باربه
که لويي پاستور نيز يکي از دانش‌آموزان آنجا بود به تحصيل پرداخت (TA؛ کوتاي،
همانجا). سپس وارد مدرس? مهندسي معدن شد و در 1839م فارغ‌التحصيل گرديد و پس از
مدتي کارآموزي در معادن بلژيک و سويس، در همان سال به استانبول بازگشت و با درج?
سرهنگي (ميرِآلاي) به عضويت دارالشّوراي عسکري منصوب و به اين ترتيب وارد خدمات
دولتي شد. تا 1849م که با درج? سرتيپي (ميرِلوا) وارد خدمت دربار عثماني گرديد، سر
مهندسي معادن مس آناتولي را برعهده داشت و چندي نيز در ستاد لشکر خدمت کرد و به
سلطان عبدالمجيد و عبدالحميد زبان فرانسه آموخت (TA؛ کارال، همانجا؛ عثمانلي
پادشاهلاري آنسيکلوپديسي ، III/2104). آنگاه به عضويت «مجلس تنظيمات» برگزيده شد.
در ميان سالهاي 1856-1876م در مقامهاي وزارت خارجه، وزارت تجارت، وزارت معارف،
فوايد عامه، وزارت ديوان احکام عدليه (دادگستري) (کارال، همانجا؛ اوزتونا،
X/381-382)، استانداري ايالات ترحاله و يانيا (TA) و همچنين عضويت در شوراي دولتي
خدمت کرد. پس از آن به سفارت عثماني در برلين تعيين شد. در 1877م، نمايندگي دولت
عثماني در کنفرانس استانبول را که براي حلّ مسأل? بالکان و با فشار دولت روسيّه
برگزار شده بود، به عهده گرفت و مقاومت سرسختان? او در برابر درخواستهاي نمايندگان
دولتهاي روسيه، انگليس، اتريش، آلمان، فرانسه و ايتاليا (کارال، VIII/28) موجب جلب
اعتماد سلطان عبدالحميد گرديد و به رياست شوراي دولتي منصوب شد (EI2). ابراهيم ادهم
به دنبال عزل و تبعيد مدحت پاشا، در 21 محرم 1294ق/5 فوري? 1877م به فرمان سلطان
عبدالحميد و با 500 سک? طلا حقوق ماهانه به صدارت برگزيده شد و تا 7 محرم 1295ق/11
ژانويه 1878م که از سمت خود معزول گرديد، اين مقام را برعهده داشت (کارال،
VIII/302؛ کوتاي، X/6220؛ اوزتونا، VIII/423؛ کاينار، 321). مجلس شوراي عمومي
عثماني در زمان صدارت او در 5 ربيع‌الاول 1294ق/20 مارس 1877م گشايش يافت (کارال،
VIII/232). به دنبال ردّ مقاوله‌نام? لندن از جانب دولت عثماني، دولت روسيه در 5
ربيع‌الآخر 1294ق/19 آوريل 1877م طيّ اعلاميّه‌اي آغاز جنگ با عثماني را به آگاهي
دولتهاي اروپايي رساند (همو، 40). دولت روس در مدتي کوتاه بخش وسيعي از اراضي شمال
شرقي آناتولي و اطراف دانوب را اشغال و موجبات شکست دولت عثماني را فراهم کرد. با
تشديد بحران، مجلس عثماني که ادهم پاشا مسبّب اين شکست مي‌دانست، عزل او را از
پادشاه خواستار شد و عبدالحميد نيز به منظور جلوگيري از پيشروي روسيه و فراهم کردن
شرايط صلح، او را معزول، و حمدي پاشا را به جاي ري منصوب کرد (کوتاي، XIII/779). پس
از مدتي کناره‌گيري از سياست، در 9 ربيع‌الاول 1296ق/3 مارس 1879م به سفارت عثماني
در اتريش تعيين شد (TA) و مدتي نيز وزارت داخله (کشور) کابين? سعيد پاشا را برعهده
گرفت (اوزتونا، XIII/386). سرانجام در 2 رمضان 1310ق/20 مارس 1893م در استانبول
درگذشت و در جوار مسجد مهر ماه سلطان واقع در اسکدار به خاک سپرده شد (EI2). گرچه
در مقايسه با ساير صدراعظمهاي عثماني، ادهم پاشا از نظر سياسي موفقيت چنداني نداشت
و دوران صدارت کوتاه مدت او يکي از پرآشوب‌ترين ادوار تاريخ عثماني بود، اما وي را
فردي ترقي‌خواه، وطن‌پرست و آشنا به اصول ديپلماسي توصيف کرده‌اند. او در زمين?
علمي نيز فعاليت داشت که تدريس علوم طبيعي در دارالفنون، عضويّت در انجمن دانش، نشر
مقالات متعدد در زمين? علوم طبيعي در مجل? فنون ، از آن جملهاند تأسيس «مطبع?
عامره» در نزديکي توپ قاپي نيز ازوست (TA).
مآخذ:
Cevdet Pa?a, Tezakir, ed., Cavid Baysun, Ankara, 1986; EI2; Karal, Enver Ziya,
Osmanli Tarihi, Ankara, 1983; Kaynar, Resat, Mustafa Resid Pa?a ve Tenzimat,
Ankara, 1985; Kutay, Cemal, Türkiye Istiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi,
Istanbul, 1981; Osmanli Padi?ahlari Ansiklopedisi; Oztuna, yilmaz, Büyük Türkiye
Tarihi, Istanbul, 1983; TA.
علي‌اکبر ديانت
