لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:814
اِبْن‌ِ اَبى زَرْع، ابوالحسن على بن عبدالله يا على بن محمد بن احمد بن
عمر فاسى، مورخ مغربى (د پس از 726ق/1326م). از احوال او همين قدر
مى‌دانيم كه در فاس به توثيق و ارزيابى احاديث اشتغال داشت و در آن كار
وي را به عدل ستوده‌اند (فروخ، 6/407). اثر معروف و موجود او الانيس المطرب
بروض القرطاس فى اخبار ملوك المغرب و تاريخ مدينة فاس است كه به قرطاس
نيز شهرت دارد. گروهى بر اين عقيده‌اند كه قرطاس مصحّف فرطاس است و آن
نام باغى است در فاس كه گفته شده زيري بن عطية المغراوي فرمانرواي مغرب
در سدة 4ق/10م به دست خود آن را احداث كرده بوده است (عبادي، 348).
قرطاس عموماً در تاريخ مغرب و خصوصاً در تاريخ شهر فاس نوشته شده است و
رخدادهاي دوران حكومت دولتهاي ادريسى حسنى، زناته، مرابطين، موحدين و
مرينيّين را، از سده 2ق/8م تا 726ق يعنى روزگار سلطان ابوسعيد عثمان بن
يعقوب مرينى، در بر دارد. وي در اين كتاب نخست هر دولتى را با ذكر نسب،
قبايل و مراحل تأسيس آن آورده، سپس به شرح حال هر يك از سلاطين آن
دولت به تفصيل و با ذكر نام و نسب، لقب، شمايل، صفات، مادر، فرزندان،
حاجب، وزير، قضات، پزشكان، فقيهان و جز آنها پرداخته است. سرانجام رخدادهاي
اجتماعى و اقتصادي آن روزگار، وفيات اعيان، وضع نرخها، بروز بيماريها و
حوادث طبيعى را ياد كرده است. اين كتاب چندين بار به چاپ رسيده است. بار
اول در 1303ق/1886م پس از آن مكرر در فاس و نيز در رباط در 1355ق/1936م
طبع گرديده و به زبانهاي لاتين (توسط تورنبرگ1، اوپسالا2،1843-1846م)،
آلمانى (به‌وسيلة دُمبى3، آگرام4، 1974-1797م)، پرتغالى (به سعى مورا5،
ليسبون، 1824م)، فرانسه، (توسطّ بوميه6، پاريس، 1860م) و اسپانيايى
(به‌وسيله هويسى7، والانس8، 1948م) ترجمه شده است II/312) GAL, ; 2 EIII/339
S, .(GAL,
گروهى تأليف قرطاس را به صالح بن عبدالحليم نسبت داده‌اند، و برخى نيز از
دو تأليف به نام قرطاس ياد كرده‌اند كه پذيرفته نيست (نك: مقدمة ناشر بر
نسخه چاپى انيس المطرب، 5). بيشتر مورخانى كه از اين كتاب استفاده و نقل
كرده‌اند، از ابن ابى زرع، مؤلف آن نيز نام برده‌اند (ابن خلدون، 4/29،
6/372؛ قلقشندي، 5/189؛ ناصري، 1/62، 153، 175، 3/8، 44، 96). ناصري حتى سال
ختم تأليف كتاب (726ق) را نيز تصريح كرده، اما نام آن را الانيس المغرب
القرطاس فى اخبار ملوك المغرب و تاريخ مدينة فاس آورده است كه ظاهراً
تحريفى از نام اصلى كتاب است (3/180). ابن خطيب نيز از تاريخ ابن ابى
زرع نقل كرده، ولى آن را روض القرطاس ناميده است (1/80).
از ديگر تأليفات ابن ابى زرع كتاب الذخيرة السنية فى تاريخ دولة المرينية
(نك: مقدمة قرطاس، 7) و نيز ازهار البستان فى اخبار الزّمان، يا به ضبط
حاجى‌خليفه (2/962) زهرة البستان فى اخبار الزمان است كه خود از كتاب اخير
با صفت كتاب بزرگ (كتابنا الكبير) ياد كرده است (19، 131).
مآخذ: ابى ابى زرع، على، الانيس المطرب بروض القرطاس فى اخبار ملوك
المغرب و تاريخ مدينة فاس، رباط، 1972م؛ ابن خطيب، لسان‌الدين، الاحاطة فى
اخبار غرناطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1955م؛ ابن خلدون،
تاريخ، بيروت، 1959م؛ حاجى خليفه، كشف الظنون، استانبول، 1941، 1971م؛
زيدان، جرجى، تاريخ آداب اللغة العربية، قاهره، 1957م، 3/223؛ عبادي، مختار،
فى تاريخ المغرب و الاندلس، بيروت، 1978م؛ فروخ، عمر، تاريخ الا¸داب
العربى، بيروت، 1983م؛ قلقشندي، احمد، صبح الاعشى، قاهره، مؤسسة المصرية
العامة التّرجمة؛ ناصري، احمد، الاستقصا، به كوشش جعفر ناصري و محمد ناصري،
دارالبيضا، 1954م؛ نيز:
EI 2 ; GAL; GAL, S. محمدآصف فكرت
تايپ مجدد و ن * 1 * زا
ن * 2 * زا
