لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:602
اَبْتَر، دهستاني از بخش مرکزي شهرستان ايرانشهر در استان سيستان و بلوچستان، با
552‘1 کم 2 وسعت (افشار، 300) که در انتهاي شرقي شهرستان ايرانشهر واقع شده و از
شمال به دهستان ايرندگان از بخش مرکزي شهرستان خاش، از مغرب به دهستان دامن، از
جنوب به دهستان حوم? بخش مرکزي شهرستان ايرانشهر و دهستان سرباز و از مشرق به
دهستان زابلي از بخش زابلي شهرستان سراوان محدود است. روستاي مرکز دهستان نيز به
همين نام است. نام ابتر به صورتهاي ابطر (وزيري، تاريخ کرمان، 2/660)، ابطار
(سايکس، 159)، اپطار (رزم‌آرا، جغرافياي نظامي شهرستانهاي مرزي) هم آمده است.
دهستان ابتر در جلگه‌اي نسبتاً هموار و بي‌عارضه واقع است که شيب کلي آن از مشرق به
مغرب است و تنها قسمتهايي از مشرق آن به کوهپايه‌هاي درزنان کوه به ارتفاع 830‘1
متر (همانجا) منتهي مي‌گردد. هواي آن در تابستان بسيار گرم و در زمستان معدل است و
باران سالان? آن از 15 سانتي‌متر (سالنام? هواشناسي، ايرانشهر) تجاوز نمي‌کند. در
1355ش جمعيت اين دهستان 782‘4 نفر در 156‘1 خانوار بوده است (فرهنگ اجتماعي دهات و
مزارع، «3/1»). تعداد دهات آباد و متروک آن متفاوت ذکر شده، ولي براساس آخرين
آمارهاي موجود، اين دهستان شامل 45 ده به علاوه 26 مزرع? تابع و 26 مزرع? مستقل است
(همان، «2/1»)، (براي شناخت مفهوم «مزرع? تابع» و «مزرع? مستقل» نک: آبادي). دهات
مهم دهستان ابتر عبارتند از: احمدآباد با 149 خانوار و 589 نفر، سرايدان با 79
خانوار و 350 نفر، ازمن اباد با 77 خانوار و 346 نفر و کئوکان با 68 خانوار و 281
نفر جمعيت (فشار، 301-302). بيش‌تر اهالي اين دهستان از ايلات حمالي، زردکوهي
(سايکس، 159) و يا احتمالاً هنلي (افضل الملک، 112)، ابتري و دامني (وزيري،
جغرافياي کرمان، 22)، ميو (فرهنگ جغرافيائي ايران، 8/2) و همه بلوچ سني و حنفي مذهب
هستند (علاءالملک، 50). شغل عمد? اهالي دهستان ابتر زراعت و باغداري است. محصول
عمد? آن صيفي، غلات، پياز و نباتات علوفه‌اي و محصول درختي آن خرما، مرکبات، سيب و
انگور است. از زمينهاي مزروعي آن 111 هکتار زير کشت گندم، 27 هکتار زير کشت پياز و
194 هکتار متروک است (فرهنگ اقتصادي دهات و مزارع، «3/1، 4/1»). جاد? ايرانشهر ـ
سراوان سراسر دهستان را از غرب به شرق قطع مي‌کند که در چند جا شاخه‌هايي از آن به
شمال و جنوب منشعب مي‌گردد. دهستان داراي 14 دبستان، يک مدرس? راهنمائي، 18 حسينيه
يا مسجد و 5 فروشگاه تعاوني است (فرهنگ اجتماعي دهات و مزارع، «3/1»).
مرکز دهستان ابتر ده‌ابتر است که با 27 و 13 عرض شمالي، و 60 و 53 طول شرقي (مفخم
پايان، 15) بر سر راه ايرانشهر به سراوان قرار دارد و فاصل? آن تا ايرانشهر 24 کم
است که 8 کم آن آسفالته است (فرهنگ اجتماعي دهات و مزارع، 69). جمعيت آن در
سرشماري 1355ش برابر با 106‘1 نفر در 256 خانوار بوده است (فرهنگ آباديهاي کشور،
20/6). تا پيش از عصر قاجار، در منابع تاريخي و جغرافيايي مهم و کهن اشاره‌اي به
اين منطقه نشده است. اعتمادالسلطنه نيز اطلاعات کمي به دست مي‌دهد: ابتر از دهات
معتبر دهستان و داراي قلعه‌اي است که از بناهاي قديمي به‌شمار مي‌رود. اين ده داراي
7 رشته قنات‌آباد و 4 رشته قنات مخروبه است (ص 281). سايکس سياح معروف انگليسي که
در دسامبر 1893م از آن عبور کرده ابتر را مرکز ايل حمالي و زردکوهي و داراي چند
خان? محقر گلي و دو سه نخلستان و چند قطعه زمين زراعي، در عين حال بهترين نمون?
دهات بلوچستان دانسته است (صص «چهارده»، 159). اکنون اين آبادي داراي 326 واحد
مسکوني و 2 دبستان و يک مدرس? راهنمايي است (فرهنگ اجتماعي دهات و مزارع، 69).
مآخذ: اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآت البلدان، تهران، 1294ق؛ افشار، ايرج، نگاهي به
سيستان و بلوچستان، تهران، 1363ش؛ افضل الملک، محمودبن محمد، «جغرافياي بلوچستان»،
يادگار، س 5، شم 8 و 9، تهران، 1328ش؛ رزم‌آرا، علي، جغرافياي نظامي ايران، تهران،
1320ش؛ همو، جغرافياي نظامي شهرستانهاي مرزي (نقشه‌ها)، تهران، 1328ش؛ سالنام?
هواشناسي (سالهاي 53-55، 51-60)، ادار? هواشناسي کشور، تهران، 1363ش؛ سرشماري عمومي
نفوس و مسکن آبان ماه 1355 (استان سيستان و بلوچستان)، مرکز آمار ايران، تهران،
1359ش؛ علاءالملک، محمودبن علي، سفرنام? بلوچستان، به کوشش سيف‌اللـه وحيدنيا،
تهران، 1364ش؛ فرهنگ آباديهاي کشور، مرکز آمار ايران، تهران، 1361ش؛ فرهنگ اجتماعي
دهات و مزارع (سيستان و بلوچستان)، جهاد سازندگي، تهران، 1360ش؛ فرهنگ جغرافيايي
ايران، داير? جغرافيايي ستاد ارتش، تهران، 1332ش؛ کتاب جغرافيا و اسامي دهات کشور،
تهران، ادار? جغرافيايي ستاد ارتش، تهران، 1332ش؛ کتاب جغرافيا و اسامي دهات کشور،
تهران، ادار? کل آمار و ثبت احوال، 1339ش؛ مفخم پايان، لطف اللـه، فرهنگ آباديهاي
ايران، تهران، 1339ش؛ وزيري، احمدعلي، تاريخ کرمان، به کوشش محمد ابراهيم باستاني
پاريزي، تهران، 1365ش؛ همو، جغرافياي کرمان، به کوشش محمد ابراهيم باستاني پاريزي،
تهران، 1354ش.
محمدحسن گنجي
