لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:491
آمال الْعارِفين، منظومه‌اي عرفاني و ديني به زبان فارسي، سرود? حاج ابوالقاسم تاجر
تهراني متخلص به پروين، از دانشوران و شاعران اواخر سد? 13ق/19م، اين کتاب به 37
رَشحه تقسيم شده و در ضمن آن مطالب گوناگون عرفاني، فلسفي و ديني آمده است و
بيش‌ترين بخشهاي آن مشتمل بر شرح جمله‌هايي از خطبه‌هاي اميرالمؤمنين علي(ع) است که
سراينده پيرامون هر يک از آنها، با توجه به عقايد خود، اشعاري سروده است. هر رشحه
به مبحث ويژه‌اي اختصاص يافته است. مثلاً رشح? اول در توصيف و شرح کلم? توحيد از
نگاه عارفان است و در رشح? چهارم به توصيف خصلتهايي چون توبه، مباني حقيقت، زهد و
طريق? آن و قناعت پرداخته است. در برخي از رشحات احاديث مشهور عرفاني چون حديث
«کُنْتُ کَنْزاً مَخْفِيّاً» مورد بحث قرار گرفته است.
چنين مي‌نمايد که سرايند? اين اثر، شيخي مذهب و از پيروان شيخ احمد احسايي
(1166-1241ق/1753-1826م) بوده و بر اثر انشعابي که پس از مرگ سيدکاظم رشتي
(1212-1259ق/1797-1843م) در اين فرقه روي داده، به حاج محمد کريم‌خان کرماني (د
1288ق/1871م) ــ که بيش‌تر پيروان شيخيه را به متابعت خود درآورده و تلويحاً خود را
رکن رابع ناميده بود ــ گرايش يافته است. وي در ضمن رشح? 20 (صص 156-157) کم و بيش
اشاراتي به عقايد خود دارد. از جمله گفته است:
تا شوم آگه ز کمّ و کيف خويش
بينم اندر دهر، احوالات بيش
چارمين از «رکن رابع» رهنما
لطف فرا کو بود هم سنخ ما
در شرافت نايب خاصت مدام
باشد اندر دهر آن عالي مقام
«رکن رابع» تابع امر ولي است
گرچه رَشنيق است از نسل علي است
و باز در همان‌جا گفته است:
باب روحانيّت امّت «احمد» است
مام روحاني، وليّ سرمد است
که اشاره به شيخ احمد احسايي دارد. در رشح? 29 نيز به شرح عقايد خود پرداخته و پس
از آنکه علت فرستادن پيامبران را هدايت خلق دانسته، ويژگيهاي شيع? راستين را که از
ديدگاه او شيخي حاج کريم خاني است، برشمرده است.
مفصل‌ترين قسمت اين منظومه، رشح? 35 است که شاعر در آن، کتاب شرح الزّياره شيخ احمد
احسايي بنيانگذار شيخيّه را شرح کرده است، بدين‌سان که عبارات کوتاهي از آن کتاب را
گرفته و چند بيتي در شرح آن سروده است. رشح? 36 به قصايدي در مدح ائم? اطهار(ع)
اختصاص يافته و آخرين رشح? کتاب در مرثي? امام حسين(ع) و به سبک مراثي محتشم کاشاني
است. سرايند? اين منظومه در شيو? بيان متأثر از سبک مولاناست و در شرح آيات قرآني و
احاديث نبوي و نتيجه‌گيري از آنها از روش او پيروي کرده است. گاهي در برخي از
قسمتهاي اين کتاب وارد مباحث فلسفي و عرفاني شده و ظاهراً براي اثبات حکمت نظري و
عملي شيخيّه کوشش ورزيده است.
تأليف کتاب، چنانکه از مقدم? آن بر مي‌آيد، در 1273ق/1857م آغاز شده و 1278ق/1861م
انجام يافته است. اين کتاب چند سال بعد در تهران به خطّ نستعليق ميرزا محمّد
خوانساري به چاپ رسيده است. کاتب در پايان رشح? 35 نام خود را ياد کرده و تاريخ
کتابت آن را 1281ق/1864م ضبط کرده است. اين منظومه در حدود 200‘7 بيت است و
مقدمه‌اي به نثر دارد که در ضمن آن نامي از ناصرالدبين شاه به ميان آمده و فصول و
ابواب کتاب به طور کاملي شرح داده شده است. منظومه با اين بيت آغاز مي‌شود:
باز آمد طوطي طبعم به گفت
گوئيا از غيب آوازي شنفت
مشار چنين پنداشته که شرح کتاب شرح الزّيار? احسايي کتابي جداگانه است (چاپي
فارسي)، در حالي که اين کتاب همان رشح? 35 آمال العارفين است. از آمال العارفين يک
نسخ? خطي در کتابخان? شخصي دکتر مفتاح موجود بوده است (منزوي، 4/2619).
مآخذ: آقابزرگ، الذريعه، 1/39؛ تاجر تهراني، ابوالقاسم، آمال العارفين، تهران، ح
1281ق، جم؛ مشار، چاپي فارسي؛ همو، مؤلفين، 1/235-236؛ منزوي، خطي.
سيدعلي آل داود
