لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:851
اِبْن‌ِ اَبى لِيْلى، محمّد بن عبدالرّحمان بن ابى ليلى انصاري كوفى (74-
148ق/693 - 765م)، فقيه محدّث، مفتى و قاضى كوفه. پدرش عبدالرّحمان از
بزرگان تابعين بوده است (خطيب، 10/199). در كودكى پدرش را از دست داد و از
اين رو نتوانست از دانش او بهره گيرد (ذهبى، سير، 6/310). ابن ابى ليلى از
عالمان و فقيهان و محدّثان بنام روزگار خود، فقه و حديث و قرائت قرآن
آموخت. مشايخ او عبارتند از شعبى، نافع عمري، عطيّة عوفى، برادر خود عيسى،
پسر برادرش عبدالله بن عيسى (ابن ابى حاتم رازي، 2(3)/322)، عطاء بن ابى
رباح، قاسم بن عبدالرحمان بن عبدالله بن مسعود، منهال بن عمرو، عمروبن
مرّة، ابو زبير مكّى، حكم بن عتيبة، حُميضة بن شمردل، اسماعيل بن اميّة،
ثابت بن عبيد، اجلح بن عبدالله، عبدالله بن عطاء، محمد بن عبدالرحمان بن
سعد بن زُرارة، داوود بن على امير و ديگران (ذهبى، سير، 6/310-311).
ابن ابى ليلى از فقيهان بزرگ و از اصحاب رأي روزگار خود بود. در روزگار بنى
اميّه به كار قضاوت در كوفه گمارده شد و در روزگار عباسيان نيز تا آخر عمر
اين سمت را حفظ كرد و در حدود 33 سال در اين مقام باقى ماند (ابن خلّكان،
4/179). او با امام ابوحنيفه (د 150ق/ 767م) معاصر و چند سالى از او بزرگ‌تر
بود، اما بين آن دو همواره ناسازگاريهايى بر سر مسائل فقهى وجود داشت و
ابوحنيفه بر برخى از احكام قضايى و روش داوري ابن ابى ليلى خرده مى‌گرفت
(همو، 4/179-180). يكى از دلايل اين خرده‌گيريها اين بود كه ابوحنيفه در فتوا
و آراي خود جسور بود و ابن ابى ليلى محتاطانه عمل مى‌كرد. ذهبى وي را در
فقاهت همتاي ابوحنيفه دانسته است ( سير، 6/311). امام احمد بن حنبل فقه
ابن ابى ليلى را از حديث وي برتر دانسته است (همانجا).
او را در قضاوت و برخى از مسائل فقهى آراء ويژه‌اي است (ابن ابى الدم،
265). با اينكه پدرش شيعى و از ياران بنام و معتبر امام على(ع) به شمار
مى‌رفت، اما خود او سنّى بوده است. نوبختى (ص 7) و اشعري قمى (ص 6) وي را
از حشويّه دانسته‌اند. بيشتر محدّثان و رجال‌شناسان اهل‌سنّت او را
موثّق‌شمرده‌اند (ذهبى، ميزان‌الاعتدال، 3/613) و حتّى بعضى از رجال شناسان
شيعى او را راست گفتار و ممدوح ياد كرده‌اند (حلّى، 322؛ علامة حلّى، 81). با
اينهمه نظرهاي مختلفى در اعتبار حديث او ابراز شده است. نسائى مى‌نويسد او
يكى از فقها بود كه در حديث قوي نبود (سيروان، 205) و ابن حنبل او را ضعيف
الحديث گفته است (ابن حبان، 2/244) و برخى گفته‌اند: در حفظ حديث كسى از
ابن ابى ليلى بدتر نبوده است (همانجا). قمّى مى‌نويسد كه طوسى (د
460ق/1068م) ابن ابى ليلى را از شاگردان امام جعفر صادق (ع) دانسته
(1/202) و طبرسى حديثى آورده است كه گرايش شديد او را به امام صادق (ع)
نشان مى‌دهد (2/358-360)، اما روشن است كه او شيعى نبوده است، زيرا گفته‌اند
كه او به رأي خود فتوا مى‌داده (ابن قتيبه، 494)، و نيز احاديثى كه در مورد
او در برخى از منابع روايى شيعى نقل شده، شواهدي است بر اينكه او شيعى
نبوده است (طوسى، 6/221، 9/141، 208).
بسياري از راويان سدة 2ق/8م در عراق از ابن ابى ليلى حديث شنيده و نقل
كرده‌اند كه از آن ميان مى‌توان به اينان اشاره كرد: ابن ابى عُمير
(نوري، 3/844)، قاضى ابويوسف (قاضى، 1/20)، شعبه، وكيع، ابونعيم، ابن
جريج، شريك، قيس بن ربيع، على بن مسهر، عبيدالله بن موسى (ابن ابى
حاتم رازي، 7/322)، حسن بن صالح بن حى (ابواسحاق، 1/112)، عمران بن محمد
(فرزند او) (ذهبى، تاريخ الاسلام، 6/123)، حمزة زيّات، سفيان ثوري، احوص بن
جوّاب، على ابن هاشم بن بريد، يحيى بن ابى زائده، عمروبن ابوقيس رازي،
عقبة بن خالد، عبدالله بن داوود خريبى، عيسى بن يونس، محمد بن ربيعة،
عبيداللّه بن موسى و عيسى بن مختار بن عبدالله (ذهبى، سير، 6/311).
گفته شده است كه او اثري به نام الفرائض (ابن نديم، 256) و نيز كتابى با
عنوان الفردوس داشته است، اما نشانى از آن دو در دست نيست (خوانساري،
7/253). آراء فقهى او از طريق قاضى ابويوسف در كتاب ما اختلف فيه ابوحنيفة و
ابن ابى ليلى و شرحى كه شافعى در كتاب الاَم براي آن نوشته به دست ما
رسيده است.
مآخذ: ابن ابى حاتم رازي، عبدالرحمان، الجرح و التعديل، حيدرآباد دكن،
1952م؛ ابن ابى الدم، ابراهيم، ادب القضاء، به كوشش محمد مصطفى زحيلى،
دمشق، 1975م؛ ابن حبان، محمد، المجروحين من المحدّثين و الضعفاء و
المتروكين، به كوشش محمود ابراهيم زايد، بيروت، دارالمعرفة؛ ابن خلكان،
وفيات؛ ابن قتيبه، عبدالله، المعارف، به كوشش ثروت عكّاشه، قاهره،
1969م؛ ابن نديم، الفهرست؛ ابواسحاق شيرازي، ابراهيم، طبقات الفقهاء، به
كوشش خليل الميس، بيروت، دارالقلم؛ اشعري قمى، سعد، المقالات و الفرق، به
كوشش محمد جواد مشكور، تهران، 1963م؛ حلّى، تقى‌الدين حسن، الرّجال، به
كوشش جلال‌الدين ارموي محدّث، تهران، 1342ش؛ خوانساري، محمدباقر، روضات
الجنّات، به كوشش اسدالله اسماعيليان، قم، 1392ق؛ ذهبى، شمس‌الدين محمّد،
تاريخ اسلام، قاهره، 1367ق؛ همو، سير اعلام النّبلاء، به كوشش حسين اسد و
شعيب ارنؤوط، بيروت، 1985م؛ همو، ميزان الاعتدال، به كوشش عليم محمد
بجاوي، قاهره، 1963م؛ سيروان، عبدالعزيز عزالدين، المجموع فى الضعفاء و
المتروكين، بيروت، 1405ق/1985م؛ طبرسى، احمد، الاحتجاج، به كوشش محمدباقر
خرسان، بيروت، 1981م؛ طوسى، محمد، تهذيب الاحكام، بيروت، 1981م؛ علامّة
حلّى، خلاصة الاقوال، تهران، 1342ش؛ قاضى ابويوسف، يعقوب، الخراج، بيروت،
دارالمعرفة؛ قمى، عباس، الكنى و الالقاب، تهران، 1397ق؛ نوبختى، حسن، فرق
الشيعة، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، 1355ق؛ نوري، ميرزاحسين،
المستدرك، قم، مؤسسة اسماعيليان.
حسن يوسفى اشكوري
تايپ مجدد و ن * 1 * زا
ن * 2 * زا
