لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:493
آمَدْجي، يا آمَدچي، آمَدي، آمَديِ ديوانِ همايون، آمَدجي افندي، عنوان رئيسِ «دفتر
آمَدي = آمدي قلمي» (اوزون چارشيلي، 56؛ پاکالين، I/55). آمدجي واژه‌اي است مرکب از
«آمَدِ» فارسي و پسوند «جي» ترکي. کلم? «آمد» بر روي اسناد و مدارک، نامه‌ها و
بروات مربوط به تسوي? امور مالي و عوارضِ «تيمارها» و «زعامتها» که به «باب عالي»
(نخست‌وزيري) مي‌رسيد، نوشته مي‌شد که مفهوم «رسيد، وصول شد» را داشت (?A؛ اوزون
چارشيلي، 57). به کسي که اين وظيفه را انجام مي‌داد «آمَدجي» مي‌گفتند. آمدجي منشي
مخصوصِ «رئيس الکتاب» بود و مستقيماً زير نظر وي انجام وظيفه مي‌کرد. تهيّه و تنظيم
گزارش کارهاي رئيس الکتاب به صدراعظم، ابلاغ فرمانها و دستورهاي صادره از «ديوان
همايون» (دربار) خطاب به صدراعظم و ديگر مقامات، انجام مکاتبات سرّي و آشکارِ رئيس
الکتاب از وظايف مهم آمَدجي بود (پاکالين، I/56). پس از صدور فرمان «تنظيمات
خيريّه» در 1218ق/1839م و تشکيل «مجلس وکلا» (شوراي وزيران)، دبيري و بايگاني اين
شورا نيز بر عهد? آمدجي گذارده شد (اوزون چارشيلي، 57). او با حضور در جلس? شوراي
وزيران، صورت جلسات را مي‌نوشت. از تصميمات شورا آنچه را که نياز به اجازه و نظر
شاه داشت، به رئيس الکتاب مي‌داد تا پس از امضاي صدراعظم به ديوان همايون بفرستد و
دستورهاي شاه از همين طريق ابلاغ مي‌گرديد (پاکالين، I/56). نامه‌ها و مدارکي که
نياز به اين‌گونه تشريفات نداشت، مستقيماً از طرف آمدجي اقدام و جهت اجرا ابلاغ
مي‌شد (همانجا؛ ?A). آمدجي مقدّم‌ترين اعضاي پنجگان? باب عالي (رجال باب عالي) بود
(?A). 5 يا 6 منشي نيز با آمدجي کار مي‌کردند که بعداً به 50 نفر افزايش يافتند و
آنان را «آمَدي خُلفاسي» يا «آمدي ديوان همايون خلفاسي» مي‌ناميدند (TA، ذيل آمدجي
؛ اوزون چارشيلي، 56).
نظام اداري عثماني در آغاز 3 رکن داشت: ديوان همايون، خزان? عامره، دفترخان?
خاقاني. پس از مدتي به علت ازدياد کارهاي اداري، ايجاد ادارات جديد ضرورت پيدا کرد
که «ادار? مکتوبي» و «ادار? آمَدي» از آن جمله بودند (پاکالين، همانجا). مرکز کلي?
کارهاي مربوط به آمدجي در اداره‌اي بود که آن را «اتاق آمَدي» (دفتر آمَدي)
مي‌ناميدند و رياست آن با شخص آمدجي بود. از نيم? دوم سد? 12ق/18م به‌ويژه بعد از
تنظيمات که اکثر کارهاي دولتي در باب عالي متمرکز گرديد، روز به روز بر اهميت و
اعتبار ادار? آمَدي و رئيس آن امدجي افزوده شد. اصل کلي? فرمانهاي صادر شده از
دربار، مقاوله نامه‌ها، صورت جلسات شوراي وزيران، مکاتبات محرمانه، کليد کشف رمز و
غيره در اين اداره بايگاني و نگاهداري مي‌شد (اوزون چارشيلي، همانجا). يکي از وظايف
مهم ادار? آمدي حفظ اسرار دولت بود، به همين جهت کارمندان آن با دقت کافي و پس از
مطالعات زياد برگزيده مي‌شدند، حتي سلطان سليم سوم شخصاً در انتخاب آنان اظهار نظر
مي‌کرد (همو، 57). مي‌توان گفت که اين اداره نقش دفتر ويژه (محرمانه) را نيز بر
عهده داشته است. نخستين آيين‌نام? تشکيلات مخفي عثماني در زمان صدارت سعيد پاشا، در
دور? حکومت عبدالحميد ثاني، توسط يکي از افراد اين اداره تنظيم و به مورد اجرا
گذاشته شد (قارال، VIII/292). آمَدجي و کارمندان ادار? آمدي از چنان اهميت و
اعتمادي برخوردار بودند که سفرا و کارداران و منشيان آنها و حتي در برخي موارد
صدراعظمها نيز از ميان آنان برگزيده مي‌شدند (اوزون چارشيلي، همانجا). دانستن زبان
خارجي براي آمَدي که در ديدارهاي رئيس الکتاب با سفراي خارجي حضور داشت و مذاکرات
آنان را يادداشت مي‌کرد، الزامي بود و معمولاً مأمورانِ «ادار? ترجمه» در گزينش
ارجحيت داشتند. بعد از اعلان مشروطيت دوم در 1908م و روي کار آمدن حکومت «اتحاد و
ترقي» پاره‌اي از عناوين ملغي گرديد و يا تغيير نام يافت که از آن ميان عنوان
آمَدجي به «دبير شوراي وزيران و ادار? معروضات» مبدل شد (?A)، اما بنا به تصميم
«کميسيون شوراي دو.لت» در 1912م مجدداً عناوين سابق برقرار شد و عنوان آمدجي نيز تا
1922م همچنان متداول بود (TA). آمدجيها سالانه 500 آقچه پاداش مي‌گرفتند (اوزون
چارشيلي، 200).
مآخذ:
?A; Karal Enver Ziya, Osmanli Tarihi, Ankara T. T. K., 1983; Pakalin, M. Z.,
Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri S?zlügu, Istanbul, 1946; TA; uzuncarsili,
Ismail Hakki, Osmanli Devletinin Merkez ve Bahriye Teskilati, Ankara, 1984.
علي‌اکبر ديانت
