لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:826
اِبْن‌ِ اَبى الشُّكْر، محيى‌الدّين ابوالفتح (يا ابوالكريم: مستوفى، 812)
يحيى بن معروف به حكيم مغربى (د 682ق/1283م)، منجّم و مهندس مسلمان. وي
اهل قُرطُبه بود و پس از آنكه فقه مالكى را در همان شهر فراگرفت، به دمشق
رفت و به خدمت الملك‌النّاصر يوسف ايّوبى پيوست. وي در بغداد شرف‌الدين
هارون بن شمس‌الدين جوينى را نيز خدمت كرد (جواد، 1/106، به نقل از ابن
فوطى). چون هولاكو در 658ق/1260م به قتل الملك‌الناصر و همراهانش فرمان
داد، حكيم در ميان آنان بود و فرياد برآورد كه من به دانش آسمانها و
ستارگان و تنجيم آگاهم و سخنى با مَلك روي زمين دارم. به اين ترتيب ابن
ابى الشُّكر از كشته شدن نجات يافت. او را نزد هولاكو بردند. خان دستور داد
تا وي را نزد خواجه نصيرالدين طوسى فرستادند. ماجراي قتل ملك‌ناصر و رهايى
ابن ابى الشُّكر از زبان خود وي به تفصيل نقل شده است.
ابن ابى الشّكر پس از ديدار با خواجه نصيرالدين به همكاري با او در رصدخانة
مراغه پرداخت (ابن عبري، 280-281) و پس از مرگ خواجه نيز كار خويش را در
همانجا ادامه داد. ابن ابى الشّكر در هندسه، هيأت، حساب، ارصاد، علم ابعاد و
تقويم كواكب چيره دست بود. در مراغه احترام فراوان داشت و به تدريس طلاب
مى‌پرداخت و داراي مستمرّي از جانب سلطان بود، تاآنكه‌درهمانجادرگذشت (جواد،
همانجا). كحاله ( معجم، 13/224) مرگ او را در 680ق و بغدادي اشتباهاً در
272ق/885م نوشته است (1/354). اين اشتباه از آنجا سرچشمه گرفته است كه
حاجى خيلفه (1/18) در ذيل احكام تحاويل سنى العالم از ابومعشر بلخى ياد
كرده و تاريخ درگذشت او را 272ق نوشته است و بغدادي همين رقم را تاريخ
مرگ ابن ابى الشكر پنداشته است.
آثار: ابن ابى الشّكر داراي آثار متعدد مهمى در نجوم و احكام آن است و
خوشبختانه نسخه‌هايى خطى از آنها در كتابخانه‌هاي ايران و جهان موجود است
كه به برخى از آنها به شرح زير اشاره مى‌شود: 1. احكام تحاويل سِنى
العالم (مرعشى، 4/35-36؛ آستان قدس، 10/107- 109؛ كحاله، المنتخب، 92). حاجى
خليفه (1/18) اين كتاب را شامل مقدمه، 23 باب و خاتمه دانسته است، ولى
نسخه‌هاي موجود چنين تقسيماتى را نشان نمى‌دهد، بلكه به فصلهاي مختلف
تقسيم شده است؛ 2. احكام المواليد (آستان قدس، 8/292-294)؛ 3. احكام
النجوم، در طالع سال (محفوظ، 6/22)؛ 4. ادوار الانوار يا زيج، شامل 5 مقاله
(آستان قدس، 8/19). ابن ابى الشكر اين زيج را در 675ق/ 1276م نوشته و در
مقدمة آن چنين آورده است: «اين زيج بعد از تحرير منازل اجرام علويّه
تأليف شد و مقادير ذاتيّة اجرام را با آلات صحيحة رصديّه آنچه در رصد
ايلخانيّه كه در ظاهرِ مراغه ساخته شده بود، به دست آورده و خود فهم
كرديم، بى‌آنكه از ديگران به نقل بشنويم در اينجا ضبط نموديم.»؛ 5. تحرير
مخروطات، كه‌اصل آن از آپولونيوس پرگايى1
(سدة 3 ق‌م) است. نسخة ناقصى از اين كتاب كه در سدة 8ق/14م كتابت شده، در
آستان قدس (10/25-26) موجود است. قسمتهايى از اين كتاب با ترجمة لاتينى آن
در 1710م طبع شده است (صفا، 1/351)؛ 6. تحريراُكَر (آستان‌قدس، 8/374).
اصل‌آن‌از ثاوذوسيوس2 (سدةاول‌م) بوده و قسطابن لوقاي بعلبكى (د ح
310ق/922م) آن را به عربى برگردانيده و ثابت بن قرّة حرّانى (211-
288ق/826 -901م) آن را اصلاح و ابن ابى الشكّر تهذيب و تحرير كرده است؛ 7.
تسطيح اسطرلاب، در 2 مقدمه و 13 فصل (سنا، 48-49؛ شورا، 2/359-360)؛ 8. الجامع
الصغير، در احكام نجوم (دوسلان، 400 )؛ 9. الدلالات على الاتّصالات و قوانات
الكواكب فى البروج الاثنى عشر (ششن، 3/69)؛ 10. الشّكل القطاع (آستان قدس،
8/229-230)؛ 11. المدخل المفيد و غنية المستفيد فى الحكم على المواليد، يا
اربع مقالات (شورا، 2/118- 119، 19/467-469؛ مركزي، 9/1114- 1115؛ آستان قدس،
10/107- 109، 168-170، 8/292- 294). اين كتاب در 4 مقاله و هر مقاله در چند
فصل، در احكام اقتران كواكب و تأثيرات نجومى در طوالع و مواليد تنظيم شده
است. مؤلف، مقالة اول را المدخل المفيد و مقالات بعدي را غنيةالمستفيد نام
نهاده است.
از ديگر آثار ابن ابى الشّكر عمدةالحاسب و غنية الطالب، تاج الازياج (كحاله،
معجم، 13/224- 225) و تحرير المجسطى ملخص المجسطى را ياد كرده‌اند كه اثر
آخري را براي غريغوريوس ملطى در 10 مقاله تأليف كرده بوده است (حاجى
خليفه، 2/1595-1596).
مآخذ: آستان قدس، فهرست؛ ابن عبري، ابوالفرج، تاريخ مختصر الدول، بيروت،
1985؛ بغدادي، اسماعيل پاشا، ايضاح المكنون، استانبول، 1972م؛ جواد، مصطفى،
«اهتمام نصيرالدين طوسى با احياء الثقافة الاسلاميّة ايّام المغول»، يادنامه
خواجه نصيرالدّين طوسى، تهران، 1336ش؛ حاجى خليفه، كشف الظنون، استانبول،
1941م؛ سنا، خطى؛ شِشِن، رمضان، نوادر المخطوطات العربية فى مكتبات تركيا،
بيروت، 1982م؛ شورا، خطى؛ صفا، ذبيح الله، تاريخ علوم عقلى در تمدن
اسلامى، تهران، 1336ش؛ كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين، بيروت،
1376ق/1957م؛ همو، المنتخب من مخطوطات المدينة المنورة، دمشق، 1393ق/1973م؛
محفوظ، حسين على، «خزانة الدكتور حسين على محفوظ بالكاظمية فى العراق»، مجلة
معهد المخطوطات العربية، قاهره، 1960م؛ مرعشى، خطى؛ مركزي، خطى؛ مستوفى،
حمدالله، تاريخ گزيده، به كوشش ادوارد برون، لندن، 1328ق/1910م؛ نيز:
De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883 - 1895. بخش علوم
تايپ مجدد و ن * 1 * زا
ن * 2 * زا
