ماهيت قياس - شمیم ولایت نسخه متنی

ماهيت قياس

با توجّه به آن‏چه گذشت، روشن شد كه اجتهاد اماميه از پشتوانه مستحكم علم برخوردار است، در حالي كه قياس اهل سنت عمل به ظن و گماني است كه از پشتوانه علمي برخوردار نيست، زيرا قياس در مكتب آنان اين است كه حكم مسأله‏اي را از قرآن يا روايت به دست آوريم، سپس علت آن حكم را به كمك عقل استنباط كنيم، و آن را مبنا و اصل قرار دهيم. آنگاه اگر مسأله‏اي پيش آمد كه حكم آن در كتاب و سنت نبود، ولي عقل ما حكم كرد كه همان علت در اين موضوع نيز وجود دارد، آن حكم را بر اين موضوع جديد نيز جاري مي‏كنيم. مثلاً حكم شرب خمر در كتاب و سنت حرمت است. عقل ما استنباط كرد كه علت حرمت شراب خاصيت اِسكار، يعني مست كنندگي آن است. اگر درباره حليت يا حرمت موضوع جديدي مانند آب انگور يا هر چيز ديگر شك كرديم و نتوانستيم حكم آن را از آيات و روايات به دست آوريم، به عقل مراجعه مي‏كنيم. اگر عقل ما استنباط كند كه خاصيت مست‏كنندگي در آن موضوع جديد نيز وجود دارد، حكم حرمت را درباره آن جاري مي‏كنيم.

چنان كه قبلاً اشاره شد، اين همان «تمثيل» منطقي است كه در آن از جزئي به جزئي ديگر، يعني از متبايني به متباين ديگر سير مي‏شود.

جواب. البته شكي نيست كه اگر ملاك حرمت يا حليت چيزي معلوم شود و همان ملاك در اشباه و نظاير آن وجود داشته باشد، مي‏توان همان حكم را درباره آن اشباه و نظاير نيز جاري كرد. اين در حقيقت همان سير كلّي به جزئي و تطبيق قاعده‏اي كلي بر مصاديق آن است. از اين‏رو فقهاي شيعه قياس «منصوص العلة» را كه به آن «تنقيح مناط» نيز گفته مي‏شود، جايز مي‏دانند. تبعيت احكام از مصالح و مفاسد نيز معنايي جز اين ندارد، ليكن كلام در عدم جواز قياس «مستنبط العلة»
است، زيرا به دست آوردن ملاك و معيار احكام و استنباط آن از آيات و روايات كار عقل نيست. چگونه مي‏توان به كمك عقل و بدون آن كه در آيات و روايات تصريح شده باشد، فهميد كه علت حرمت خمر فقط اسكار است؟ چه بسا علت‏هاي متعددي داشته باشد و اسكار يكي از آن‏ها باشد.