ترجمه تفسیر المیزان جلد 19

درخواست‏هاى همه مخلوقات براى او شنيده شده و احوال آنها دانسته شده است، و اين" شنوايى" و" دانايى" دو صفت از صفات عمومى فعل خدا است.

و باز نظيرش آيه" فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ" «1» است كه مى‏بينيد توبه آدم را تعليل كرده به اينكه خدا به طور كلى تواب و رحيم است، يعنى صفت فعل او توبه و رحمت است.

سوم

به فعل عموميش، و برگشت اين قسم تعليل‏ها به همان وجه دوم است، مانند آيه مورد بحث كه ضلالت دنيايى مجرمين و آتش دوزخشان را تعليل مى‏كند به يك مساله عمومى، و آن اين است كه:

به طور كلى هر چيزى را با اندازه‏گيرى آفريده، مى‏فرمايد:

" إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي ضَلالٍ وَ سُعُرٍ ... إِنَّا كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ"، چون قدر كه در هر چيز عبارت از اين است كه محدود به حدى باشد كه در مسير هستيش از آن تجاوز نكند، فعل عمومى خداى تعالى است، هيچ يك از موجودات خالى از اين فعل و از اين نظام نيست، پس تعليل عذاب به قدر، تعليل فعل خاص خداست به فعل عام او، و در حقيقت بيان كننده اين معنا است كه اين فعل خاص من مصداقى از مصاديق فعل عام ما، يعنى قدر است، آرى همانطور كه تمامى موجودات را با قدر خود آفريده، در باره انسان نيز چنين تقديرى كرده، كه اگر دعوت نبوت را رد كند روز قيامت معذب گشته داخل آتش شود.

و نيز مانند آيه شريفه" وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وارِدُها كانَ عَلى‏ رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيًّا" «2» كه ورود در جهنم را تعليل مى‏كند به قضا، كه خود فعل عام خداى تعالى است، و ورود در جهنم يكى از مصاديق آن است.

پس روشن شد كه آنچه در كلام خداى تعالى تعليل ديده مى‏شود تعليل فعلى از افعال خدا است به فعل ديگر خدا كه عمومى‏تر از آن است، تعليل فعل خاصى است به صفتى عام، و خلاصه و به عبارتى ديگر علتى را كه مى‏آورد علت در مقام اثبات است، نه در مقام ثبوت، بنا بر اين اشكالى كه كردند وارد نيست، و تعليل تقدير آتش براى مجرمين به تقدير آتش براى مجرمين مصادره نيست، و به هيچ وجه از باب اتحاد مدعا و دليل نمى‏باشد.

(1) آدم از پروردگارش كلماتى گرفت و در نتيجه خدا از جرم او گذشت، كه او تواب و رحيم است. سوره بقره، آيه 37.

(2) احدى از شما نيست مگر آنكه وارد دوزخ خواهيد شد و اين قضايى است حتمى كه از ناحيه پروردگارت رانده شده. سوره مريم، آيه 71.