ترجمه تفسیر المیزان جلد 19

و اين بدان جهت است كه عذابى كه مى‏چشند همه به خاطر تكذيب و عنادشان با حق بود،
چون اگر تنها دچار ضلالت بودند، و هيچ تكذيبى نسبت به حق نمى‏داشتند، عذاب نداشتند، براى اينكه چنين مردمى در حقيقت مستضعف هستند، كه قرآن آنان را دوزخى نمى‏داند «1».

و اگر در آيات قبل فرمود:

" ثُمَّ إِنَّكُمْ أَيُّهَا الضَّالُّونَ الْمُكَذِّبُونَ" و كلمه" ضالون" را جلوتر از كلمه" مكذبون" ذكر كرد، از جهت مقام و موقعيت آيه بود، چون آيه مذكور در مقام رد گفته كفار است كه مى‏گفتند:

" أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ ..." يعنى آيا وقتى مرديم و خاك شديم، دوباره ما مبعوث مى‏شويم؟

هرگز چنين چيزى ممكن نيست، و در چنين مقامى مناسب‏تر آن است كه اول ضلالت آنان به ميان آورده شود، بعد تكذيبشان«2».

" إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ" كلمه" حق" به معناى علم است، اما نه تنها علم، بلكه علم به چيزى از آن جهت كه علم با خارج و واقعيت مطابق است، (پس هر علمى حق نيست، آن علمى حق است كه معلوم آن با واقعيت خارجى مطابق باشد، مانند علم به اينكه واحد نصف دو تا است) و" يقين" عبارت است از علمى كه در آن نقطه ابهام و ترديدى نباشد، (بسا مى‏شود افرادى ساده لوح به چيزى علم پيدا مى‏كنند، و ليكن با مختصر تشكيك و وسوسه مى‏توان علمشان را مبدل به شك كرد، چنين علمى علم اليقين نيست) پس اينكه در آيه شريفه كلمه" حق" را اضافه كرد به كلمه" يقين" اين اضافه به حسب اصطلاح اضافه بيانيه است، كه خاصيت تاكيد را دارد، و مى‏خواهد وضع مضاف را بيان كند.

و معناى آيه اين است كه:

اين بيانى كه ما در باره حال طوايف سه‏گانه مردم كرديم حقى است كه هيچ نقطه ابهام و ترديدى در آن نيست، و علمى است كه با هيچ دليل و بيانى نمى‏توان آن را مبدل به شك و ترديد كرد.

" فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ" تفسير اين جمله گذشت، چون در چند آيه قبل هم عين اين عبارت آمده بود، تنها
چيزى كه در اينجا بايد گفت نكته‏اى است كه حرف" فاء" آن را مى‏رساند، و مى‏فهماند اين جمله تفريع و نتيجه‏گيرى از بيان سابق است، كه در باره قرآن و شرح حال طوايف سه‏گانه در قيامت داشتيم.

(1) و نبايد هم بداند، براى اينكه افراد مستضعف يا اصلا نيروى درك حقيقت را ندارند، چون افرادى بسيار ساده لوح و عامى هستند، و يا كسانى هستند كه اگر داراى چنين نيرويى هم بوده‏اند كسى نبوده كه آنان را رشد فكرى بدهد، و بغير از تقليد از آداب و رسوم خانوادگى مربى ديگرى نداشته‏اند، چنين مردمى داراى ضلالت هستند، و در عين حال دوزخى هم نيستند." مترجم".

(2) بايد اول فهماند استدلالى كه مى‏كنيد عين گمراهى است، و نادرست و باطل است، بعد فهماند كه اين دليل شما را به انكار معاد وا نداشته، بلكه واقع مطلب اين است كه شما خوى دشمنى با حق را داريد." مترجم".