ترجمه تفسیر المیزان جلد 19

و در اين آيه شريفه عتابى است به مؤمنين به خاطر قساوتى كه دلهايشان را گرفته، و در مقابل ذكر خدا خاشع نمى‏شود، حقى هم كه از ناحيه او نازل شده آن را نرم نمى‏كند، و در آخر حال ايشان را به حال اهل كتاب تشبيه مى‏كند، كه كتاب خدا بر آنان نازل شد، و در اثر آرزوهاى طولانى دلهايشان دچار قساوت گرديد.

" وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ"- اين قسمت از آيه عطف است بر جمله" أَنْ تَخْشَعَ ..."

و معناى آيه اين است كه:

آيا وقت آن نرسيده كه" تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ" دلهايشان خاشع شود" وَ لا يَكُونُوا" و مانند اهل كتاب نباشند ...، و كلمه" أمد" به معناى زمان است.

راغب مى‏گويد:

فرق بين" زمان" و" أمد" اين است كه زمان عام است ولى أمد به معناى زمان خاصى است، أمد عبارت است از لحظه‏اى كه عمر و مهلت چيزى به سر مى‏رسد، ولى زمان به معناى از آغاز تا انجام عمر آن است. و لذا بعضى گفته‏اند:

كه دو كلمه" مدى" و" أمد" معنايى نزديك بهم دارند «1».

خداى تعالى با اين كلام خود به اين حقيقت اشاره نموده كه دلهاى مسلمانان مانند دلهاى اهل كتاب دچار قساوت شده، و قلب قاسى از آنجا كه در مقابل حق خشوع و تاثر و انعطاف ندارد، از زى عبوديت خارج است، و در نتيجه از مناهى الهى متاثر نمى‏شود، و با بى‏باكى مرتكب گناه و فسق مى‏شود، و به همين مناسبت در آيه شريفه در رديف جمله" فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ" جمله" وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ" را آورد.

" اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها ..."

در اينكه دنبال آن عتاب كه به مؤمنين كرد، و بر قساوت قلب ملامتشان نمود اين تمثيل را آورده كه خدا زمين مرده را زنده مى‏كند، تقويتى است از حس اميد مؤمنين و ترغيبى است به خشوع.

ممكن هم هست اين جمله را تتمه همان عتاب سابق گرفت، و گفت:

اين جمله مى‏خواهد مؤمنين را متوجه كند به اينكه خداى تعالى اين دين را به حال خود وا نمى‏گذارد، كه مردم هر عكس العملى نشان دادند خداى تعالى عكس العملى نشان ندهد، بلكه همواره مراقب آن است اگر ببيند جمعى از مؤمنين دچار قساوت قلب شده‏اند، و ديگر در برابر اوامر او خاشع و تسليم نيستند، دلهايى زنده و خاشع پديد مى‏آورد تا او را آن طور كه خودش مى‏خواهد
بپرستند (و در برابر اوامرش خاشع باشند، آرى اين همان خدايى است كه زمين مرده را زنده مى‏كند، براى او آوردن دلهايى زنده كارى ندارد).

(1) مفردات راغب، ماده" أمد".