ليكن اين وجه خالى از تحكم و بدون دليل سخن گفتن نيست، براى اينكه هيچ دليلى نداريم كه طول و عرض آسمان و زمين برابرند، و طول بهشت از عرض آن زيادتر است، تا لازمه‏اش اين باشد كه وقتى عرض بهشت برابر عرض آسمان و زمين بود طولش از طول آن دو بيشتر باشد، چون ممكن است گاهى طول و عرض برابر هم باشند، مانند طول و عرض در مربع و دائره و در سطح كره و غيره، گاهى هم مى‏شود كه طول بيشتر از عرض باشد.

مقصود از ايمان در جمله:
" ... أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ" ايمان توأم با عمل است‏

" أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ"- در ذيل آيه" آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ" و آيه" وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ" گفتيم كه مراد از" ايمان به خدا و رسولان او" مرتبه عالى از ايمان است، كه همواره آثارش بر آن مترتب است، يعنى كسى كه داراى چنين مرتبه‏اى از ايمان باشد، همواره اعمال صالح مى‏كند، و از فسوق و گناه اجتناب مى‏ورزد.

و با همين بيان فساد گفتار بعضى «1» روشن مى‏شود كه گفته‏اند:

در اين آيه بشارتى است براى عموم مؤمنين، (هر چند كه بعضى از ايشان فسق و فجور هم مرتكب بشوند)، براى اينكه فرموده:

چنين بهشتى آماده شده براى كسانى كه به خدا و رسولان او ايمان داشته باشند، و اين ايمان را مقيد به عمل صالح و يا ترك گناه نكرده.

و وجه فساد اين گفتار آن است كه:

هر چند ظاهر آيه خطاب به عموم كافران و مؤمنين صالح و طالح است، ليكن روى سخن در آن به مؤمنين است، و ايشان را دعوت مى‏كند كه به آن مقدار از ايمان كه دارند اكتفاء نكنند، بلكه ايمانى كسب كنند كه ملازم با عمل صالح باشد، و اگر منظور از ايمان به خدا و رسولان او صرف ايمان باشد هر چند كه توأم با عمل صالح نبوده باشد، و بهشت آماده شده نيز براى عموم مؤمنين، حتى مؤمنين نامبرده باشد، با در نظر داشتن اينكه آيه شريفه ايشان را دعوت مى‏كند به اينكه به مغفرت و جنت سبقت گيرند، بايد خطاب" سابقوا" متوجه كفار باشد، چون مؤمنين از همان روز اولى كه ايمان آوردند چنين سبقتى را گرفتند، ديگر معنا ندارد باز هم به ايشان گفته شود كه سبقت بجوييد، و حال آنكه مى‏دانيم سياق آيه با اين وجه سازگار نيست.

" ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ"- و خدا خواسته است اين فضل خود را به كسانى بدهد كه به خدا و رسولانش ايمان آورده باشند، و اينكه چرا پاداش خدا به مؤمنين را فضلى از ناحيه خدا دانسته؟

بيانش در سابق گذشت، و در آنجا گفتيم كه بندگان مستحق و طلبكار
هيچ پاداشى از خداى تعالى نيستند.

" وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ"- اين جمله اشاره است به عظمت فضل او، و اينكه مغفرت و جنتى كه خدا به عنوان پاداش به ايشان مى‏دهد فضل عظيمى است از او.

(1) روح المعانى، ج 27، ص 186.