و بنا بر
اين، مراد از جمله مورد بحث اين مى‏شود كه:

منافقين عامه مردم را از راه دين برگرداندند، در حالى كه خود را در پشت سپر سوگندهاى دروغينشان حفظ كردند.

و معناى آيه اين مى‏شود كه:

منافقين سوگندهاى دروغين خود را وقايه و سپر خود قرار داده، از راه خدا و دين او اعراض نمودند، و يا به مقدارى كه توانستند امور را فاسد و وارونه ساختند، و بدين وسيله مردم را از دين خدا برگرداندند.

و جمله" إِنَّهُمْ ساءَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ" تقبيح اعمال منافقين است، اعمالى كه به طور استمرار- يعنى از روزى كه دچار نفاق شدند تا روز نزول سوره- مرتكب شده بودند.

منظور از اينكه در باره منافقين فرموده:
" آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ..."

" ذلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ" اشاره با كلمه" ذلك"- به طورى كه گفته‏اند- به زشتى اعمال ايشان است. بعضى هم گفته‏اند اشاره به همه مطالب قبل است، يعنى دروغگويى، و سپر قرار دادن سوگند دروغ، و برگرداندن مردم از راه خدا، و اعمال زشت منافقين.

و منظور از اينكه فرمود" ايمان آوردند" همان شهادت زبانى به يگانگى خدا و رسالت رسول خدا (ص) است، كه سپس در باطن دل از ايمان به خدا كافر شدند، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:

" وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى‏ شَياطِينِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ" «1».

البته بعيد هم نيست كه در بين منافقين كسانى بوده باشند كه ايمان اولشان حقيقى و جدى بوده، ولى بعدا از دين برگشته باشند، و اين ارتداد خود را از مؤمنين پنهان نموده، در باطن به منافقين پيوسته باشند، و مثل آنان منتظر گرفتارى رسول خدا (ص) و مؤمنين شده باشند، هم چنان كه از آيات سوره توبه نظير آيه زير همين معنا به نظر مى‏رسد:

" فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِي قُلُوبِهِمْ إِلى‏ يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ" «2» و نيز در آيه زير از منافقينى كه از همان آغاز، ايمان در دلهايشان داخل نشده تعبير كرده به اينكه" وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ" «3».

بنا بر اين، پس ظاهر چنين به نظر مى‏رسد كه منظور از جمله" آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا" اظهار
شهادتين باشد، اعم از اينكه از صميم قلب و ايمان درونى باشد، و يا تنها گفتار بدون ايمان درونى، و كافر شدنشان بدين جهت بوده باشد كه اعمالى نظير استهزاء به دين خدا، و يا رد بعضى از احكام آن مرتكب شده باشند، و نتيجه‏اش خروج ايمان- اگر واقعا ايمان داشته‏اند- از دلهايشان بوده.

(1) و چون به مؤمنين برمى‏خورند مى‏گويند ايمان آورديم، و چون با شيطانهايشان ديدار مى‏كنند، مى‏گويند:
ما با شماييم، و مؤمنين را مسخره كرده‏ايم. سوره بقره، آيه 14.

(2) در نتيجه اين تكذيب (و نقض عهد) خدا هم دل آنها را ظلمتكده نفاق گردانيد تا روزى كه به كيفر بخل و اعمال زشت خود برسند. سوره توبه، آيه 77.

(3) بعد از گفتن شهادتين كافر شدند. سوره توبه، آيه 74.