ترجمه تفسیر المیزان جلد 19

و بنا بر اين ظرف در جمله" يوم يدع" متعلق است به جمله‏اى كه به زودى مى‏آيد، و مى‏فرمايد:

" يخرجون" و معنايش اين است كه:

روزى كه دعوت كننده به چيزى نديده و نشناخته دعوت مى‏كند، همه از قبرها خارج مى‏شوند ... و ممكن هم هست متعلق به جمله‏اى تقديرى باشد، و تقدير كلام" اذكر يوم يدع الداعى- بياد آر روزى را كه دعوت كننده دعوت مى‏كند" و حاصل كلام اين باشد كه بياد آر آن روز را و حال ايشان را در آن‏
روز. و اين آيه در معناى آيه شريفه" هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ" «1» و آيه شريفه" فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَيَّامِ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ" «2» مى‏باشد.

در اين آيه شريفه نام دعوت كننده را نبرده كه كيست، چيزى كه هست در جاى ديگر اين دعوت را به خود نسبت داده و فرموده:

" يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ" «3».

و اگر از ميان همه خبرهاى مربوط به قيامت مساله دعوت براى خروج از قبرها و حضور براى فصل قضا و خروجشان از قبر در حال خشوع و سرعت گرفتنشان به سوى داعى را يادآور شده، براى اين بود كه اين دعوت مقابل دعوت آنان در دنيا قرار گيرد، كه ايشان را به سوى ايمان به آيات دعوت مى‏كرد و ايشان اعراض نموده مى‏گفتند:

اينها همه سحرهايى است مستمر.

و معناى آيه اين است كه:

به ياد آر روزى را كه دعوت كننده ايشان را به امرى بس دشوار دعوت مى‏كند، و آن امر دشوار همان داورى و پاداش و كيفر است.

" خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ كَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ" كلمه" خشع" جمع خاشع است كه مصدر آن خشوع به معناى نوعى ذلت است، و اگر اين خشوع را به ديدگان نسبت داده، از اين جهت است كه حالت خشوع و ذلت بيش از هر چيز در ديدگان ظهور مى‏كند.

و كلمه" أجداث" جمع جدث به معناى قبر است، و جراد (ملخ) حيوانى معروف است، و اگر مردم را در بيرون شدن از قبر تشبيه كرده به ملخ‏هاى منتشر، از اين جهت است كه ملخ وقتى منتشر مى‏شود هر دسته داخل در دسته ديگر مى‏شود و با هم مخلوط مى‏شوند، با اينكه به ظاهر هر يك از آنها جهتى مخالف جهت ديگر دارد، در روز قيامت هم مردم اينچنين درهم و برهم مى‏شوند، قرآن كريم در جاى ديگر مى‏فرمايد:

" يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً كَأَنَّهُمْ إِلى‏ نُصُبٍ يُوفِضُونَ خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ" «4».

(1) آيا جز اين را منتظرند كه ساعت قيامشان فرا رسد؟. سوره زخرف، آيه 66.

(2) آيا منتظر غير اين هستند كه بر سرشان روزى آيد مانند روزهايى كه بر سر امت‏هاى گذشته آمد؟. سوره يونس، آيه 102.

(3) روزى كه خداى تعالى شما را دعوت مى‏كند، و شما او را همراه با حمدش اجابت مى‏كنيد.

سوره اسرى، آيه 52.

(4) روزى كه شتابان از قبرها بيرون شوند گويى به سوى علمى مى‏دوند در حالى كه ديدگانشان از خشوع افتاده است. سوره معارج، آيه 43 و 44.