در آن روز به اعمال كافران مى‏پردازيم ... فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً - ترجمه تفسیر المیزان جلد 15

" إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ، قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِيها" «1» و آياتى ديگر.

و همين مشاهدات دم مرگ است كه قرآن آن را برزخ خوانده، چون در آيات قرآنى دلالت قطعى هست بر اينكه بعد از مرگ و قبل از قيامت ملائكه را مى‏بينند و با آنان گفتگو مى‏كنند.

و از سوى ديگر در مقام مخاصمه در پاسخ كسى كه ديدن ملائكه را انكار مى‏كند طبعا بايد اولين روزى كه ملائكه را مى‏بيند به رخش كشيد، و آن روز مرگ است، كه كفار با ديدن ملائكه بد حال مى‏شوند، نه اينكه در چنين مقامى ديدن روز قيامت را ياد آور شود با اينكه بارها ملائكه را ديده‏اند و" حِجْراً مَحْجُوراً" را گفته‏اند.

پس ظاهر امر اين است كه اين آيه و دو آيه بعدش نظر به حال برزخ دارد، و رؤيت كفار ملائكه را در آن روز خاطرنشان مى‏سازد، و همچنين احباط اعمال ايشان و حال اهل بهشت را در عالم برزخ خاطر نشان مى‏سازد.

در آن روز به اعمال كافران مى‏پردازيم ... فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً

" وَ قَدِمْنا إِلى‏ ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً" راغب در مفردات مى‏گويد:" عمل"، عبارت از هر فعلى است كه از جاندارى با قصد انجام شود، پس" عمل" اخص از" فعل" است، چون فعل به كارهايى هم كه از حيوانات بدون قصد سر مى‏زند، اطلاق مى‏شود، و حتى گاهى در جمادات نيز اطلاق مى‏شود، ولى كلمه" عمل" كمتر در اينگونه موارد اطلاق مى‏گردد، و عمل در حيوانات به كار نمى‏رود، مگر در گاو كه به گاوهاى كارى مى‏گويند" بقر العوامل" «2».

و نيز درباره كلمه" هباء" مى‏گويد: به معناى خاك بسيار نرم و غبارى است كه در هوا پراكنده مى‏شود، و جز در هنگام تابش نور خورشيد از پنجره ديده نمى‏شود «3»، و كلمه" نثر" به معناى پاشيدن است.

و معناى آيه اين است كه ما به يك يك اعمالى كه كرده‏اند مى‏پردازيم،- و عمل چيزى است كه در نشاه بعد از مرگ مايه معيشت آدمى است،- پس آن را طورى از هم مى‏پاشيم، كه چون غبار نابود شود، و ديگر از آن بهره‏مند نشوند.

(1) كسانى كه ملائكه جانشان را مى‏گيرند، در حالى كه به خود ستم كرده‏اند، ملائكه به ايشان مى‏گويند: در دنيا در چه كار بوديد؟ مى‏گويند در زمين زير دست ديگران بوديم. مى‏پرسند: مگر زمين فراخ نبود كه در آن هجرت كنيد. سوره نساء، آيه 97.

(2) مفردات راغب، ماده" عمل".

(3) مفردات راغب، ماده" هبا".