بحثى عقلى پيرامون علم (نقد و رد سخن جبريون كه براى اثبات جبر، به تعلق علم خدا به افعال بندگان استناد كرده‏اند) - ترجمه تفسیر المیزان جلد 15

از همين جا معلوم مى‏شود اينكه بعضى «1» از مفسرين در معناى آيه گفته‏اند كه: منظور از تعبير به" ما كان" افاده اين نكته است كه از ازل خدا مى‏دانسته كه اينان ايمان نمى‏آورند صحيح نيست، زيرا علاوه بر اينكه خلاف آن چيزى است كه از آيه تبادر مى‏شود، مطلبى است كه هيچ دليلى در آيه نيست كه مراد از الفاظ آيه چنين معنايى باشد، بلكه دليل بر خلاف آن هست و آن دلالتى است كه در جمله قبل بود و مى‏رسانيد كه ملكه اعراض همواره در نفوسشان راسخ بوده است.

و از سيبويه نقل شده كه گفته است: كلمه" كان" در جمله" وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ" زايده و صرفا براى پيوند دو طرف خويش است و گرنه معنا همان" و ما اكثرهم مؤمنين" است.

ليكن به نظر ما هر چند كه اين سخن در جاى خود صحيح است، ولى مقام آيه با معنايى كه گذشت مناسبتر است.

" وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ" پس خداى تعالى به خاطر اينكه عزيز و مقتدرى است شكست ناپذير، روى‏گردانان از ذكرش و مكذبين آياتش و استهزاء كننده به آيات خود را مى‏گيرد و با عقوبتهاى دنيايى و آخرتى جزا مى‏دهد. و به خاطر اينكه رحيم است ذكر را بر آنان نازل مى‏كند تا هدايت شوند و مؤمنين را مى‏آمرزد و كافران را مهلت مى‏دهد.

بحثى عقلى پيرامون علم (نقد و رد سخن جبريون كه براى اثبات جبر، به تعلق علم خدا به افعال بندگان استناد كرده‏اند)

صاحب تفسير روح المعانى در ذيل آيه" وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ" از بعضى نقل كرده كه گفته‏اند معناى آيه اين است كه: در علم خدا چنين چيزى نبوده و چون از اين سخن عليت را فهميده‏اند بر آن اعتراض كرده‏اند كه علم خدا علت ايمان نياوردن كفار نمى‏شود، زيرا علم تابع معلوم است نه اينكه معلوم تابع علم باشد تا چنانچه هدايت و ايمان بعضى‏ها در علم خدا نباشد علت شود كه آنان ايمان نياورند.

آن گاه خود روح المعانى اعتراض را پاسخ داده كه: معناى تابع بودن علم خدا براى معلوم اين است كه علم خداى سبحان در ازل به معلومى معين و حادث، تابع ماهيت آن باشد

(1) روح المعانى، ج 19، ص 62.