معناى" خشوع" و بيانى در باره اين وصف مؤمنين كه فرمود:" الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ" - ترجمه تفسیر المیزان جلد 15

با پيروى عملى، نه اينكه هيچ پيروى نداشته باشد، و لذا در قرآن هر جا كه صفات نيك مؤمنين را مى‏شمارد و يا از پاداش جميل آنان سخن مى‏گويد به دنبال ايمان، عمل صالح را هم ذكر مى‏كند، مثلا مى‏فرمايد:" مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً" «1» و يا مى‏فرمايد:" الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبى‏ لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ" «2» و آيات بسيار زياد ديگر.

پس صرف اعتقاد، ايمان نيست مگر آنكه به لوازم آن چيزى كه بدان معتقد شده‏ايم ملتزم شويم و آثار آن را بپذيريم، چون ايمان همان علم به هر چيزى است، اما علمى توأم با سكون و اطمينان به آن و اينچنين سكون و اطمينان ممكن نيست كه منفك از التزام به لوازم باشد.

بله، آن علمى كه توأم با سكون نيست چه بسا منفك از التزام بشود، مانند بسيارى از معتادين به عادتهاى زشت و يا مضر كه علم به زشتى و يا ضرر عادت خود دارند ولى در عين حال آن را ترك نمى‏كنند، و عذر مى‏آورند به اينكه ما معتاديم. قرآن كريم هم درباره منكرين دعوت‏هاى حقه مى‏فرمايد:" وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ" «3».

خواهى گفت: افراد با ايمان نيز بر خلاف لوازم ايمان خود، عمل مى‏كنند. در جواب مى‏گوييم: درست است و ليكن ملتزم نبودن به لوازم معلوم، مطلبى است، و احيانا خلاف ايمان رفتار كردن به خاطر كوران‏هايى كه در دل برمى‏خيزد و آدمى را از مسيرى كه ايمانش برايش معين كرده پرت مى‏كند مطلبى ديگر است.

معناى" خشوع" و بيانى در باره اين وصف مؤمنين كه فرمود:" الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ"

" الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ"" خشوع" به معناى تاثير خاصى است كه به افراد مقهور دست مى‏دهد، افرادى كه در برابر سلطانى قاهر قرار گرفته‏اند، به طورى كه تمام توجه آنان معطوف او گشته و از جاى ديگر قطع مى‏شود و ظاهرا اين حالت حالتى است درونى كه با نوعى عنايت، به اعضاء و جوارح نيز نسبت داده مى‏شود، مانند كلام رسول خدا (ص)- به طورى كه روايت شده- درباره شخصى كه در نمازش با ريش خود بازى مى‏كرد فرمود:" اگر دلش داراى خشوع مى‏بود جوارحش نيز خاشع مى‏شد" «4» و نيز مانند كلام خداى تعالى كه مى‏فرمايد:

(1) هر كه عمل صالح كند چه مرد و چه زن در حالى كه ايمان داشته باشد ما به طور قطع او راى به حياتى طيب زنده مى‏كنيم. سوره نحل، آية 97.

(2) كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح مى‏كنند خوشا به حال آنان، كه سر انجام نيك دارند.

سوره رعد، آيه 29.

(3) آن راى انكار كردند در حالى كه دلهايشان به آن يقين داشت. سوره نمل، آيه 14.

(4) مجمع البيان، ج 7، ص 99.