مراد از" آيات" و حشر فوجى از هر امت در آيه:" وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا ..." - ترجمه تفسیر المیزان جلد 15

خارج شود، در اين هنگام وقت آن مى‏رسد كه آن آيت خارق العاده كه وعده داده بوديم نشانشان دهيم، و حق را برايشان آن چنان بيان مى‏كنيم كه ديگر جز اعتراف به حق چاره‏اى برايشان نماند، پس در آن هنگام آن آيت را كه دابه و جنبنده‏اى است از زمين بيرون مى‏آوريم، تا با ايشان صحبت كند.

اين آن معنايى است كه با كمك سياق و به هدايت تدبر در آيه به دست مى‏آيد.

ولى مفسرين در معناى آن حرفهاى عجيب و غريبى زده‏اند و در معناى مفردات آيه و جمله‏هاى آن دقت‏هاى زياده از حد كرده‏اند، و همچنين در آنچه از آيه فهميده مى‏شود و در حقيقت اين جنبنده، و صفات آن و معناى سخن گفتنش و كيفيت خروج آن، و زمان خروجش و اينكه چند مرتبه از زمين بيرون مى‏آيد و در چه مكانى بيرون مى‏شود، اقوال بسيارى گفته‏اند، كه به هيچ يك آنها نمى‏توان اعتماد كرد، مگر به زور و به همين جهت از نقل آنها و بحث در پيرامونش صرف نظر كرديم، اگر كسى بخواهد بدانها اطلاع يابد بايد به تفاسير مطول مراجعه كند.

مراد از" آيات" و حشر فوجى از هر امت در آيه:" وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا ..."

" وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ" كلمه" فوج"- بطورى كه راغب گفته- به معناى جماعتى است كه به سرعت عبور كنند «1» و كلمه" يوزعون"، مضارع از ايزاع است كه به معناى نگاه داشتن و جلوگيرى از حركت آنان است، به طورى كه اول جمعيت با آخرش يك جا گرد آيند.

كلمه" يوم" در" وَ يَوْمَ نَحْشُرُ" منصوب است تا ظرف باشد براى فعلى مقدر و تقدير كلام" و اذكر يوم نحشر- بياد آر روزى كه محشور مى‏كنيم" است و مراد از" حشر"، جمع كردن بعد از مرگ است، چون محشورين عبارتند از فوجى از هر امت، و تمامى امتهاى زنده هيچ وقت در زمان واحد جمع نمى‏شوند. و كلمه" من" در جمله" مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ" براى تبعيض است و در جمله" مِمَّنْ يُكَذِّبُ"، هم ممكن است براى بيان باشد و هم براى تبعيض.

و مراد از آيات در جمله" يُكَذِّبُ بِآياتِنا" مطلق آياتى است كه بر مبدأ و معاد دلالت مى‏كند، كه از آن جمله‏اند انبياء و امامان و كتب آسمانى، نه اينكه مراد از آيات، قيامت و حوادث واقعه در آن و هنگام قيام آن باشد و نه آيات قرآنى به تنهايى، براى اينكه حشر، منحصر در امت اسلامى نيست، بلكه از امتهاى مختلف، از هر امتى فوجى محشور مى‏شوند.

و از عجايب، اصرارى است كه بعضى «2» از مفسرين كرده‏اند بر اينكه: اين كلام‏

(1) مفردات راغب، ماده" فوج".

(2) روح المعانى، ج 20، ص 24.