مقصود از استثناء" إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى‏ رَبِّهِ سَبِيلًا" در آيه:" قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ ..." - ترجمه تفسیر المیزان جلد 15

قدرت نداشتن بتها بر نفع و ضرر رساندن به پرستندگان، مطلبى است و ضرر داشتن بت‏پرستى كه همان بدبختى دائمى و عذاب هميشگى است، مطلبى ديگر.

وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِيراً" يعنى ما در رسالت تو غير از تبشير و انذار تكليفى به گردنت نگذاشته‏ايم پس اگر اينان معاند پروردگار خويشند و با دشمن او، يعنى با شيطان همكارى مى‏كنند، تو تقصيرى ندارى و ايشان خداى را خسته و ناتوان نمى‏كنند و جز به خود مكر و دشمنى نمى‏كنند. اين آن معنايى است كه از سياق استفاده مى‏شود.

پس بنا بر اين، جمله" وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِيراً"، فصلى است از كلام، نظير جمله" أَ فَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا" در فصل سابق.

و از همين جا خوب روشن مى‏شود اينكه بعضى «1» از مفسرين آيه را تسليت براى رسول خدا (ص) گرفته و گفته‏اند:" مراد اين است كه ما تو را تنها مبشر مؤمنين و منذر كافرين فرستاديم، پس ديگر درباره ايمان نياوردن كفار غم مخور" صحيح نيست.

" قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى‏ رَبِّهِ سَبِيلًا" ضمير در" عليه" به قرآن بر مى‏گردد، بدين جهت كه تلاوت آن از ناحيه رسول خدا (ص) براى كفار، همان تبليغ رسالت است، هم چنان كه فرمود:" إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى‏ رَبِّهِ سَبِيلًا" «2» و نيز فرمود:" قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ" «3».

مقصود از استثناء" إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى‏ رَبِّهِ سَبِيلًا" در آيه:" قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ ..."

جمله" إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى‏ رَبِّهِ سَبِيلًا" استثنايى است منقطع (يعنى بدون مستثنا منه)، ولى در معنا، استثناى متصل است، چون در معناى اين است كه فرموده باشد:

" الا ان يتخذ الى ربه سبيلا من شاء ذلك" «4» نظير آيه" يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ"

(1) ابن كثير، ج 5، ص 160 و مجموعة من التفاسير، ج 4، ص 452.

(2) اين قرآن تنها تذكر است، حال هر كه مى‏خواهد راهى به سوى پروردگار خويش باز كند.

سوره مزمل، آيه 19. سوره دهر، آيه 29.

(3) بگو من در مقابل اين قرآن اجرى از شما نمى‏خواهم، و خود راى هم به زحمت نمى‏اندازم، اين جز تذكرى براى عالميان نيست. سوره ص، آيه 86 و 87.

(4) من از شما در برابر اين قرآن اجرى نمى‏خواهم مگر اينكه به سوى پروردگارش هر كه بخواهد راهى بگيرد.