ترجمه تفسیر المیزان جلد 15

با احسن التفسير بيان كرده. بعضى ديگر، غير اين را گفته‏اند و جمله" الَّذِينَ يُحْشَرُونَ ..." را به كلى از غرض دو آيه قبل، اجنبى دانسته‏اند.

ولى، دقت در آنچه ما در توجيه مضمون دو آيه اول آورديم، و نيز آنچه به زودى در معناى آيه سوم خواهيم آورد، فساد و بطلان تفسيرهاى گذشته را روشن مى‏كند. و معلوم مى‏سازد كه آيات سه‏گانه همه‏اش، در مقام بيان يك غرض است و آن عبارت است از پاسخ ايرادى كه به عنوان طعنه بر قرآن كريم زدند كه چرا تدريجى نازل شده.

و نيز بعضى از مفسرين گفته‏اند: جواب از طعنه كفار، به جمله" كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ" جوابى است از راه بيان پاره‏اى از فوائد نزول تدريجى و گرنه فوائد ديگرى غير آنچه خداى تعالى بيان كرده دارد، و آن فوائد را (به صورتى كه در ذيل مى‏آيد) ذكر كرده‏اند:

اول اينكه: كتب آسمانى سابق، اگر يكباره نازل شدند به اين جهت است كه انبياء گذشته سواد داشتند و مى‏توانستند بخوانند و بنويسند و لذا احتياجى نبود كه به تدريج نازل شوند، به خلاف قرآن كريم، كه چون بر پيغمبرى نازل مى‏شد كه سواد نداشت و خواندن و نوشتن را نمى‏دانست، لذا چاره‏اى جز اين نبود كه قسمت، قسمت نازل شود و تكرار شود تا آن جناب بتواند حفظ كند.

دوم اينكه: كتب آسمانى قبل از قرآن، دليل بر صحتش و اينكه از ناحيه خدا نازل شده اعجازش نبود. به خلاف قرآن كه دليل صحت آن، اعجاز و نظم معجزه‏آساى آن است كه تا روز قيامت كسى نمى‏تواند نظيرش را بياورد و اين اعجاز، در جزء جزء آن حتى در كوتاهترين جزء كه هر يك به نام سوره‏اى ناميده شده هست.

و اين هم واضح است كه معجزه بودن يك كتاب، دائر مدار اين است كه مطابق با مقتضاى حال باشد و چون احوال، تدريجى و تجدد پذير است به ناچار قرآن هم لازم بود به تدريج نازل شود.

سوم اينكه: در قرآن كريم ناسخ و منسوخ هست و ممكن نيست ميان آن دو جمع كرد و هر دو را يكباره نازل نمود، چون ناسخ چيزى مى‏گويد و منسوخ چيزى ديگر، و با هم منافات دارند. و نيز در قرآن پاسخ‏هايى است از سؤالاتى كه از رسول خدا (ص) كرده‏اند، و باز در آن آياتى است كه پاره‏اى از امور را كه رخ مى‏داده ناشايست دانسته، و نيز در آن آياتى است كه بعضى از آنچه را كه پيش مى‏آمده حكايت كرده است و يا از آنچه به زودى و در زمان خود رسول خدا (ص) رخ مى‏دهد خبر داده مانند: اخبار از فتح مكه و دخول در مسجد الحرام و اخبار از غلبه روم بر فارس (ايران) و امثال آن، به همين‏