ترجمه تفسیر المیزان جلد 15

نَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى‏ وُجُوهِهِمْ عُمْياً وَ بُكْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ كُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِيراً ذلِكَ جَزاؤُهُمْ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِآياتِنا" «1».

پس در اين كنايه، افزون بر اينكه كنايه بليغ‏تر از تصريح است، تهديد كفار است به شر مكان و به عذاب اليم و نيز در معناى احتجاجى است بر ضلالت آنان، چون هيچ ضلالتى بدتر از اين نيست كه انسان با صورت، خود را روى زمين بكشد و بدون اينكه جايى را ببيند پيش برود و هيچ نداند كه به كجا منتهى مى‏شود و در پيش رو با چه چيزهايى مواجه مى‏گردد و اين ضلالتى كه در حشرشان بر صورت، به سوى جهنم دارند مجسم و ممثل ضلالتى است كه در دنيا داشتند براى اينكه در دنيا هم به بيراهه مى‏رفتند و هيچ توجهى به صداى انبياء كه راهداران سعادت بشرند و از هر طرف ايشان را صدا مى‏زدند نمى‏كردند. پس مثل اينكه فرموده: اينها گمراهانى هستند كه در روز حشر بر صورتهايشان محشور مى‏شوند و كسى به چنين بلايى مبتلا نمى‏شود مگر آنكه در دنيا از گمراهان باشد.

مفسرين در وجه اتصال اين آيه به ما قبلش اختلاف كرده‏اند. بعضى به كلى آن را مسكوت گذاشته‏اند. در مجمع البيان گفته: مشركين به رسول خدا (ص) و مؤمنين مى‏گفتند: اينها بدترين خلقند، خداى تعالى در پاسخشان فرموده:" أُوْلئِكَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضَلُّ سَبِيلًا". بعضى «2» گفته‏اند: اين آيه متصل است به آيه" أَصْحابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِيلًا" كه قبل از اين آيات مورد بحث بود، ولى خواننده توجه فرمود كه از سياق چه بر مى‏آمد.

و نيز مفسرين در مراد از" حشر بر صورت" اختلاف كرده‏اند: بعضى «3» گفته‏اند: همان معناى ظاهرش مراد است كه با صورت به سوى جهنم مى‏افتند. بعضى «4» ديگر گفته‏اند: مراد از آن اين است كه او را در حالى كه صورتش روى زمين است به سوى جهنم مى‏كشند.

بعضى «5» گفته‏اند: به معناى انتقال از مكانى به مكانى ديگر است به طور منكوس و

(1) هر كس را خدا هدايتش كرده باشد او هدايت يافته واقعى است و كسى كه خدا گمراهش كرده باشد هرگز براى آنان سرپرستى جز خدا نخواهى يافت و ما روز قيامت آنها را بر صورتهايشان محشور مى‏كنيم در حالى كه نابينا و گنگ و كرند، ماوايشان جهنم است كه هر چه رو به خاموشى بگذارد آتشش را تند و تيزتر مى‏كنيم، و اين بدان جهت كيفر آنان شد كه به آيات ما كفر ورزيدند. سوره اسرى، آيه 98.

(2) روح المعانى، ج 19، ص 17 به نقل از كرمانى.

(3 و 4) روح البيان، ج 6، ص 209.

(5) تفسير فخر رازى، ج 24، ص 80.