ترجمه تفسیر المیزان جلد 15

در مقابل ضلال قرار گرفته باشد و در اين صورت به خوبى روشن مى‏شود كه مراد از ضلال، جهل در مقابل حكم است، زيرا حكم به معناى اصابه نظر و درك حقيقت هر امرى و متقن بودن نظريه در تطبيق عمل با نظريه است.

در نتيجه معناى حكم، قضاوت به حق در خوبى و يا بدى يك عمل، و تطبيق عمل با آن قضاوت است و اين قضاوت به حق همان است كه به انبياء داده مى‏شود، هم چنان كه قرآن كريم درباره آنان فرمود:" وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ" «1».

بنا بر اين، مراد موسى (ع) اين است كه اگر آن روز آن عمل را كردم، در حالى كردم كه به خاطر جهل گمراه بودم و مصلحت كار را نمى‏دانستم و نمى‏دانستم در اين عمل، حق چيست تا پيروى كنم.

و خلاصه: حكم خدا را نمى‏دانستم، يك نفر از بنى اسرائيل مرا به يارى خود خواند و من او را يارى كردم و هرگز احتمال نمى‏دادم كه اين يارى او به كشته شدن مرد قبطى مى‏انجامد و عاقبت وخيمى به بار مى‏آورد و مرا ناگزير مى‏كند كه از مصر بيرون شده به مدين بگريزم و سالها از وطن دور شوم.

از اينجا روشن مى‏شود اينكه بعضى «2» گفته‏اند: مراد از ضلالت، جهل است، البته جهل به اين معنا كه آدمى بدون پروا اقدام به عملى كند و درباره عواقب آن نينديشد هم چنان كه در شعر شاعر آمده:

الا لا يجهلن احد علينا فنجهل فوق جهل الجاهلينا «3» و همچنين اينكه بعضى «4» ديگر گفته‏اند: مراد از ضلالت، محبت است هم چنان كه كلام فرزندان يعقوب كه به پدرشان گفتند:" تَاللَّهِ إِنَّكَ لَفِي ضَلالِكَ الْقَدِيمِ" «5» به معناى محبت تفسير شده، يعنى تو هم چنان بر محبت يوسف باقى هستى و در آيه مورد بحث معناى كلام موسى (ع) اين است كه آن روز كه من آن قبطى را كشتم، از اين جهت بود كه من از دوستداران خدا بودم، و دوستى با خدا، اجازه نداد كه در عاقبت عمل خود بينديشم،

(1) هيچ رسولى نفرستاديم مگر براى اينكه به اذن خدا مطاع قرار گيرد. سوره نساء، آيه 64.

(2) روح المعانى، ج 19، ص 69.

(3) اعلام مى‏كنم كه احدى با ما جهالت نكند و ما را وادار نسازد كه ما بالاترين جهالت‏ها را در باره او بكنيم.

(4) روح المعانى، ج 19، ص 69.

(5) قسم به خدا تو هم چنان در گمراهى سابقت هستى. سوره يوسف، آيه 95.