ترجمه تفسیر المیزان جلد 15

كرده، و بيان جواب اين است كه: اين چيزى كه تو آن را نعمتى از خود بر من مى‏خوانى و مرا به كفران آن سرزنش مى‏كنى اين نعمت نبود، بلكه تسلط جابرانه‏اى بود كه نسبت به من و به همه بنى اسرائيل داشتى و برده گرفتن مردم به ظلم و زور كجايش نعمت است؟! پس، جمله مورد بحث جمله‏اى است استفهامى كه معناى انكار را مى‏رساند و جمله" أَنْ عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرائِيلَ" بيان مطلبى است كه كلمه" تلك" به آن اشاره مى‏كند و حاصلش اين است كه اين مطلبى كه تو با جمله" وَ أَنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ" بدان اشاره كردى و منتى بر من نهادى، نعمتى كه من آن را كفران كردم و سپاس ولى نعمت خود و ولى نعمت همه بنى اسرائيل را نگاه نداشتم، صحيح نيست، زيرا ولى نعمت بودن تو مستند به ظلم بود و تو با ظلم و زور، خود را ولى نعمت ما كردى و ولايتى هم كه با ظلم و زور درست شده باشد ظلم است و حاشا بر اينكه ولى نعمت مظلومان و زير دستان خود باشد و گرنه بايد برده گيرى هم نعمت باشد و حال آنكه نيست، پس در حقيقت در جمله" أَنْ عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرائِيلَ" سبب، در جاى مسبب به كار رفته (و به جاى اينكه فرموده باشد تو بر من منت مى‏گذارى كه ولى نعمتم بودى، فرموده تو بر من منت مى‏گذارى كه ما بنى اسرائيل را برده خود كرده‏اى؟).

مفسرين، گفتار فرعون، يعنى جمله" أَ لَمْ نُرَبِّكَ" را به دو اعتراض تجزيه و تحليل كرده‏اند- كه قبلا هم بدان اشاره شد- يكى تعريض بر اينكه او را در كودكى تربيت كرده، و ديگر اينكه او به جاى شكرگزارى، كفران نعمت كرده، و در زمين فساد انگيخته و مردى قبطى را كشته است.

آن وقت از دو جهت به اشكال بر خورده‏اند، يكى- همانطور كه گفتيم- اينكه جمله" وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُرْسَلِينَ" زيادى مى‏شود كه در سياق جواب هيچ مورد حاجت قرار نمى‏گيرد، دوم اينكه جمله" وَ تِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَيَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرائِيلَ" از ناحيه موسى (ع) جواب منت فرعون نمى‏شود چون فرعون در منت خود سخنى از بنى اسرائيل به ميان نياورده بود، او منت نهاده بود كه من تو را در كودكى‏ات در آغوش خود بزرگ كرده‏ام، آن وقت پاسخ موسى (ع) چه ربطى به اين منت دارد.

آن گاه در مقام توجيه كلام خود وجوهى ذكر كرده‏اند.

اول اينكه: موسى (ع) منت فرعون را اقرار داشته لذا در پاسخ از آن حرفى نزده، بلكه تنها اين جهت را انكار كرده كه برده نگرفتن او برايش نعمتى باشد، و همزه انكار در تقدير است، گويى كه فرموده:" او تلك نعمة تمنها على ان عبدت بنى اسرائيل و لم تعبدنى- آيا اين نعمت است كه بر من منت مى‏گذارى كه بنى اسرائيل را برده خود كردى و مرا