ترجمه تفسیر المیزان جلد 15

امور عالم هر قسمتش واگذار به يك طبقه از معبودها بود، مثلا حب و بغض، و صلح و جنگ، و آسايش و امثال اينها هر يك به يك طبقه واگذار شده بود، بعضى‏ها هم معتقد بودند تدبير نواحى مختلف عالم هر قسمت به يك طبقه از معبودين واگذار شده، مثلا آسمان به دست يكى، و زمين به دست ديگرى، و انسان به دست يكى، و ساير انواع موجودات به دست ديگرى واگذار شده است، در نتيجه براى وثنى مسلكان يك رب مطرح نبوده، بلكه ارباب متعدد و آلهه بسيارى قائل بودند كه هر يك عالمى را كه به او واگذار بود تدبير مى‏كرد، الهى مدبر امور زمين و الهى ديگر مدبر امور آسمان و الهى مدبر امور جايى ديگر بود و همه اين آلهه، يعنى ملائكه و جن و قديسين از بشر، خود نيز الهى دارند كه او را مى‏پرستند و او خداى سبحان است كه اله الآلهه و رب الارباب است. حال كه اين معنا روشن شد معلوم شد كه در برابر يك وثنى، كلمه رب العالمين كلامى بى معناست و با اصول مذهب آنان هيچ معنايى ندارد، چون اگر مقصود از اين كلمه يكى از مقدسات مذكور باشد كه هيچ يك از آنها رب العالمين نيست، بلكه رب عالم خودش مى‏باشد كه مسئول تدبير و مباشر در تصرف همان عالم است، مانند عالم آسمان و عالم زمين و امثال آن، و اگر منظور از اين كلمه خداى سبحان باشد كه باز او رب العالمين نيست و اصلا با عالميان سر و كارى ندارد، زيرا گفتيم امور عالميان به زعم فرعونيان واگذار به ديگران شده است و خداى سبحان رب آنان و به عبارت ديگر رب الارباب و تنها اله عالم الهه است و اگر غير اين دو طايفه منظور باشد، يعنى كسى منظور باشد كه نه رب واجب الوجود باشد و نه ارباب ممكن الوجود، كه چنين ربى مصداق خارجى و معقول ندارد.

پس در جمله" قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِينَ" فرعون از موسى (ع) از حقيقت رب العالمين مى‏پرسد، چون فرعون وثنى مذهب بود و خود بت مى‏پرستيد و مع ذلك ادعاى الوهيت هم داشت. اما اينكه بت مى‏پرستيد، براى اينكه در سوره اعراف درباره‏اش فرموده:

" يَذَرَكَ وَ آلِهَتَكَ" «1»، پس معلوم مى‏شود آلهه داشته و اما ادعاى الوهيتش از همان آيه و آيه" فَقالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى‏" «2» استفاده مى‏شود.

و در اعتقاد وثنى‏ها منافاتى ميان رب و مربوب بودن يك نفر نيست و ممكن است شخص واحدى مانند فرعون، مثلا از يك سو خودش رب ساير مردم باشد و از سوى ديگر

(1) (آيا موسى و قومش را رها مى‏كنى تا) تو و آلهه‏ات را رها كند؟. سوره اعراف، آيه 127.

(2) پس (فرعون) گفت من بزرگترين رب شمايم. سوره نازعات، آيه 24.