ترجمه تفسیر المیزان جلد 15

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

جستجو بر اساس ... همه عنوان پدیدآور موضوع یادداشت تمام متن
اصطلاحنامه مجموعه ها مرورالفبایی لغت نامه دهخدا
➟
جستجو در لغت نامه
بیشتر
کتابخانه شخصی پرسش از کتابدار ارسال منبع

ترجمه تفسیر المیزان - جلد 15

سید محمدحسین طباطبایی؛ ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
میخواهم بخوانم
درحال خواندن
خوانده شده
ارسال به دوستان

آدرس پست الکترونیک گیرنده :

آدرس پست الکترونیک فرستنده :

نام و نام خانوارگی فرستنده :

پیغام برای گیرنده ( حداکثر 250 حرف ) :

کد امنیتی را وارد نمایید

ارسال
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
➟
جستجو در لغت نامه
بیشتر
لیست موضوعات

جلد پانزدهم‏ سوره المؤمنون (23): آيات 1 تا 11 معناى" فلاح" و" ايمان" و اشاره به اينكه ايمان علاوه بر اعتقاد قلبى، التزام به لوازم و عمل به مقتضيات اعتقاد را نيز شامل مى‏شود معناى" خشوع" و بيانى در باره اين وصف مؤمنين كه فرمود:" الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ" گفتارى در معناى تاثير ايمان (و بيان اينكه ايمان عبارتست از" علم عملى") مراد از" لغو" و اعراض از لغو، و اشاره به اينكه وصف مؤمنين به اعراض از لغو كنايه از علو همت و كرامت نفس ايشان است‏ معنا و وجه اينكه در وصف مؤمنين فرمود:" و الذين هم للزكاة فاعلون" و اشاره به اينكه دادن زكات از بزرگترين عوامل" تقارب طبقات" كه لازمه جامعه سعادتمند است مى‏باشد معناى" امانت" و" عهد" و مراد از رعايت آن دو (وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ) بحث روايتى: چند روايت در باره خشوع در نماز رواياتى در معناى اعراض از لغو و حفظ فرج‏ شرحى در موارد اينكه نكاح موقت در عرف قرآن و در زمان رسول خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) مشروع بوده و نسخ نشده است و جواب به پاره‏اى شبهات در اين مورد بحثى حقوقى و اجتماعى (در باره فلسفه و حكمت تشريع ازدواج موقت در اسلام) سوره المؤمنون (23): آيات 12 تا 22 بيان آيات :مراد از" انسان" در آيه:" وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ" مقصود از اينكه فرمود:" ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ" و معنايى كه تعبير به انشاء افاده مى‏كند معناى" بركت" و اينكه فرمود:" فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ" و اشاره به اينكه خلقت اختصاص به خداى تعالى ندارد مقصود از" طرائق" در آيه:" وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرائِقَ ..." ياد آورى نعمت باران، رويانيدن اشجار، فوائد چهار پايان و ... بحث روايتى :رواياتى در باره مراحل مختلف خلقت انسان و در باره آيه:" وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْناءَ ...") سوره المؤمنون (23): آيات 23 تا 54 اشاره به عقيده بت پرستان در باره عبادت آلهه و معناى خطاب نوح (عليه السلام) به قوم خود:" اعْبُدُوا اللَّهَ ..." افترائات و احتجاجاتى كه قوم نوح (عليه السلام) در مقام انكار رسالت آن حضرت و در پاسخ دعوت او اظهار داشتند مامور شدن نوح (عليه السلام) به ساختن كشتى و دورى گزيدن از قوم خود كه بعد از انكار و تكذيبشان محكوم به عذاب شده بودند تبليغات سوء اشراف قومى ديگر، بعد از قوم نوح (عليه السلام)، در ميان مردم، عليه دعوت پيامبر خود ياد آورى سنت الهى مبنى بر ارسال پياپى رسولان و روش امت‏ها دائر بر تكذيب ايشان و سنت ديگر خداوند كه همانا مجازات و هلاكت مكذبان بوده است‏ بحث روايتى: (رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته) سوره المؤمنون (23): آيات 55 تا 77 بيان آيات :تاخير در عذاب كافران و بهره‏مند ساختن آنان به مال و فرزندان براى املاء و استدراج آنان است نه براى خير خواهى‏ شرح صفات مؤمنين‏ " خيرات" در جمله:" أُولئِكَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ ..." اعمال صالحه ناشى از اعتقاد حق است‏ بيان اينكه در دين خدا تكليف حرجى نه در اعتقاد و نه در عمل وجود ندارد (لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها) فايده وجود نامه اعمال و جواب به شبهه‏اى كه فخر رازى در اين باره ذكر كرده است‏ اعمال بد مانع از انجام اعمال صالحه است‏ تقرير و تبيين احتجاجات متعددى كه در مقابل منكران رسالت پيامبر و به منظور رد عذرهاى متصور براى آنان در آيات شريفه آمده است‏ شرحى در مورد اينكه دين خدا منطبق با نظام عام هستى و نظام نوعى انسان است و اگر حق تابع اهواء كافران باشد هستى تباه مى‏شود (وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ ...) اشاره به اينكه حق صراط مستقيم است و كافران گريزان از حق، منحرف از صراط مستقيم هستند بحث روايتى: (رواياتى در باره مراد از" قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ" و معناى استكانت و تضرع و ...) سوره المؤمنون (23): آيات 78 تا 98 ياد آورى نعمت شنوايى و بينايى (مشترك بين انسان و حيوان) و خردمندى (مختص به انسان) استبعاد و سپس انكار بعث و معاد از جانب كافران‏ رد سخن كافران با اثبات امكان بعث و قيامت با بيان مالكيت حقيقيه خداوند بيان اينكه مالكيت اعم از ربوبيت است و جمله:" لمن السماوات السبع" و" مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ" هر دو سؤال از مالك نيست، و اشاره به اختلاف عقائد بت پرستان در باره اللَّه، ارباب و آلهه‏ معناى" ملكوت" و اينكه ملكوت هر چيزى به دست خدا است و اثبات امكان بعث و معاد از اين طريق‏ مراد از" اتخاذ ولد" كه به خداوند نسبت داده مى‏شد و در نفى آن فرموده است:" مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ" تقرير يك حجت بر نفى تعدد آلهه، در جمله:" إِذاً لَذَهَبَ كُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ" كه در آن با استناد به وحدت نظام هستى بر توحيد احتجاج شده است‏ بيان حجت ديگرى بر نفى تعدد آلهه كه جمله:" وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ" متضمن آنست‏ معناى" همزات الشياطين" سوره المؤمنون (23): آيات 99 تا 118 وصف حال مشركين در حال رويارو شدن با مرگ و تمناى باز گشت نمودن و عدم اجابت آن (قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ ...) معناى" برزخ" و مراد از:" وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‏ يَوْمِ يُبْعَثُونَ" مقصود از اينكه در قيامت حسب و نسبى در بين نيست و كسى از حال ديگرى نمى‏پرسد توضيح اينكه اهل عذاب در مقام اعتراف و تقاضاى برگشت مى‏گويند:" رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا ..." جواب رد خداوند به توبه و تقاضاى دوزخيان‏ اشاره به برهانى براى مساله بعث با بيان منزه بودن خداى ملك حق از انجام كار بيهوده و عبث‏ بحث روايتى‏ پاره‏اى از روايات مربوط به برزخ و احوال آن‏ رواياتى با اين مضمون كه در قيامت هر حسب و نسبى منقطع است جز حسب و نسب رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) سوره النور (24): آيات 1 تا 10 معنا و مورد استعمال كلمه" سورة" و مقصود از اينكه فرمود:" سُورَةٌ أَنْزَلْناها وَ فَرَضْناها" بيان حد زناى زانى و زانيه‏ معناى اينكه فرمود:" زانى جز با زانيه يا مشركه نكاح نمى‏كند، و با زانيه جز زانى يا مشرك ازدواج نمى‏كند ..." و وجوهى كه در باره آن گفته شده است‏ تشريع حد قذف‏ بيان حكم" لعان" بحث روايتى :چند روايت در باره آيه حد زنا و آيه:" الزَّانِي لا يَنْكِحُ إِلَّا زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً ..." و شان نزول آن‏ رواياتى در باره آيات راجع به قذف و لعان و شان نزول آنها سوره النور (24): آيات 11 تا 26 بيان آيات :بيان آيات مربوط به داستان افك‏ شناخته و رسوا شدن عناصر فاسد، براى مجتمع صالح و اسلامى خير است (لا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَكُمْ ...) توبيخ كسانى كه وقتى اتهام دروغ (افك) را شنيدند آن را رد و تكذيب نكردند و بدون تحقيق و علم آن را شايع ساختند اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود هيچيك از شما هرگز پاك و تزكيه نمى‏شد كسانى كه زنان مؤمنه محصنه را متهم به زنا مى‏كنند در دنيا و آخرت لعنت شده و عذابى عظيم دارند معناى اينكه فرمود در آخرت مى‏دانند كه خدا حق مبين است‏ بحث روايتى :روايتى مفصل از" الدر المنثور" در باره نزول آيات مربوط به افك در باره عائشه‏ موارد اشكال در اين روايت و روايات ديگرى كه از طرق عامه در اين باره نازل شده است‏ رواياتى از طرق شيعه كه بنا بر آنها داستان افك در باره ماريه قبطيه، و تهمت زننده عائشه بوده‏ اشكالاتى كه بر اين روايات نيز وارد است‏ روايات ديگرى در ذيل آيات مربوط به افك، قذف و آيه:" الزَّانِي لا يَنْكِحُ ..." سوره النور (24): آيات 27 تا 34 بيان آيات مربوط به دخول به خانه ديگران‏ دستور غض بصر و حفظ عورات و امر به حجاب دارى و آشكار نساختن مواضع زينت و ... امر و تشويق به ازدواج و به عقد قرارداد جهت آزادى بردگان (مكاتبه) بحث روايتى: رواياتى در ذيل آيات مربوط به استيناس و استيذان در هنگام ورود به خانه ديگران‏ رواياتى در باره چشم فرو بستن از نگاه به نامحرم و حفظ فروج و ... رواياتى در ذيل آيات مربوط به امر و تشويق به نكاح، مكاتبه با بندگان و نهى از اكراه كنيزان به زنا كارى‏ سوره النور (24): آيات 35 تا 46 بيان آيات :معنا و مفادى كه آيات:" اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ..." متضمن آنست‏ معناى" نور" و توضيح مراد از اينكه فرمود:" خدا نور آسمان‏ها و زمين است" 169 تمثيل نور خدا به نور چراغ (مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ ...) براى بيان تابش نور ايمان و معرفت بر قلوب مؤمنين‏ وصف حال كسانى كه در پرتو نور ايمان و معرفت، هيچ باز دارنده مستمر و موقتى آنان را از ياد مستمر و موقت خدا باز نمى‏دارد و ... اشاره به اينكه تسبيح خدا مقدمه حصول معرفت، و حمد خدا بعد از حصول معرفت اوست جل و علا وجه اينكه در جمله:" رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ" هم الهاء تجارت و هم الهاء بيع نفى گرديده و بين ذكر خدا و اقامه نماز مقابله انداخته شده است‏ مقصود از اينكه درباره قيامت فرمود: تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ‏ توضيح سه فراز اين آيه مباركه راجع به پاداش مؤمنان:" لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا- وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ- وَ اللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ" تشبيه اعمال غير مؤمنين به سرابى كه تشنه آن را آب مى‏پندارد و نكاتى كه اين تشبيه افاده مى‏كند تشبيهى ديگر: اعمال كفار چون ظلمات متراكم و مضاعفى است كه دست خود را در آن نتوانند ديد استدلال بر اينكه خدا نور آسمان‏ها و زمين است و در آيه:" أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ..." و نكات و لطائفى كه در اين استدلال هست‏ اشاره به اينكه خداوند دو نور افاضه فرموده، يكى عام و شامل همه موجودات و ديگرى خاص مؤمنين، آن چنان كه او را دو رحمت است: عام و خاص‏ ذكر مواردى از خلقت و تدبير خداوند براى بيان اينكه مبدأ و مرجع امور مشيت خداى سبحان است‏ بحث فلسفى :(در بيان اينكه خداوند علت تامه همه موجودات است- يخلق ما يشاء ...) بحث روايتى :رواياتى در ذيل آيه نور (اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...) و مفردات و جملات آن‏ بيان اينكه مضمون رواياتى كه مفردات آيه نور را به رسول خدا و اهل بيت (عليهم الصلاة و السلام) تطبيق مى‏كنند صرفا تطبيق است نه تفسير چند روايت در باره:" رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ ..." سوره النور (24): آيات 47 تا 57 ايمان به خدا و پيامبر (صلّى الله عليه وآله) و اطاعت خدا و رسول (صلّى الله عليه وآله) واجب و ملازم يكديگرند بيان اينكه نفاق انگيزه اعراض پاره‏اى از مؤمنان ظاهرى از حكم و حكمت رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله) بوده است‏ بر خلاف منافقان، مؤمنان در برابر حكميت و حكم خدا و رسول (صلّى الله عليه وآله) تسليم بوده مى‏گويند:" سَمِعْنا وَ أَطَعْنا ..." منافقان سوگندهاى شديد ياد مى‏كنند كه از تو اطاعت مى‏كنند، بگو قسم مخوريد ... رسول را وظيفه‏اى و شما را وظيفه‏اى است، نافرمانى بشما به او زيانى نمى‏رساند و پيروى از او مايه هدايت خود شما است‏ مراد از استخلاف مؤمنين صالح العمل در زمين و مقصود از مستخلفين قبل از ايشان در آيه:" وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ..." مراد از تمكين دين و ديگر مفردات و جملات آيه شريفه‏ اختلاف شديد مفسرين پيرامون مورد نزول اين آيه و مفاد آن و بيان حق مطلب در اين باره‏ توضيح اينكه وعده استخلاف در آيه، جز با اجتماعى كه با ظهور مهدى (عليه السلام) بر پا مى‏شود با هيچ مجتمعى قابل انطباق نيست‏ بحث روايتى :چند روايت در باره شان نزول آياتى كه حاكى از نفاق منافقان و اعراض آنان از حكميت و حكم رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) مى‏باشد رواياتى در باره شان نزول و مفاد آيه:" وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ ..." سوره النور (24): آيات 58 تا 64 بيان آياتى كه متضمن پاره‏اى از احكام و آداب معاشرت است‏ معناى اينكه فرمود:" فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى‏ أَنْفُسِكُمْ" نهى از بى اعتنايى كردن به دعوت و فراخوانى رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) و شانه خالى كردن از احضار و تكليف او (لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ ...) بحث روايتى :(رواياتى در باره مفاد و شان نزول پاره‏اى از آيات گذشته) سوره الفرقان (25): آيات 1 تا 3 توضيح آيه:" تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى‏ عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً" اثبات ملك مطلق براى خداوند (لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) و استنتاج فرزند و شريك نداشتن و انحصار خلقت، تقدير و تدبير در او عز و جل‏ نكوهش مشركين كه آلهه‏اى گرفتند كه خالق چيزى نبوده خود مخلوقند و مالك نفع و ضرر، و موت و حيات و نشورى نيستند بحث روايتى :(دو روايت در باره مقصود از تسميه قرآن به" فرقان") سوره الفرقان (25): آيات 4 تا 20 بيان آيات :حكايت طعنه‏ها و افتراءاتى كه كفار عرب در باره قرآن كريم به رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) زدند تقرير و تبيين جوابى كه خداى تعالى به كفار داده است (قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ ...) طعنه كفار به پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) و انكار رسالت او با انكار جمع رسالت كه امرى غيبى است با نياز به ماديات: اكل طعام و مشى در اسواق‏ جواب خداى تعالى به اين احتجاج و انكار كفار آنچه در رد رسالت گفتند بهانه‏هايى بيش نيست و مبدأ و منشا تكذيب رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) انكار قيامت است‏ مقايسه بين احوال دوزخيان و بهشتيان‏ اينكه اهل بهشت داراى مشيت مطلقند (لهم فيها ما يشاءون) به معناى خواستن عمل زشت و لغو و خارج از اراده و رضايت خداوند نيست‏ پاسخ معبودهاى كفار به سؤال خداى سبحان در قيامت از آنها: آيا شما اين بندگان مرا گمراه كرديد؟ معناى جمله" كانُوا قَوْماً بُوراً" كه در جواب آلهه به خداى سبحان آمده و رد استناد بعضى از مفسرين به اين جمله براى اثبات جبر، و شقاوت ذاتى كفار جواب دوم به اشكالى كه به پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) كردند و گفتند:" يَأْكُلُ الطَّعامَ وَ يَمْشِي فِي الْأَسْواقِ" با بيان اينكه پيامبران پيشين نيز چنين بودند بحث روايتى :روايتى در باره شان نزول آيه:" وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ ..." و دو روايت در باره جهنم و ورود در آن‏ سوره الفرقان (25): آيات 21 تا 31 احتجاج ديگر كفار در رد رسالت رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم): چرا ملائكه بر او نازل نشده، پروردگارمان را نمى‏بينيم‏ كفار ملائكه را مى‏بينند ولى به هنگام مرگ و در روزى كه بشارتى بر ايشان نيست و مى‏گويند" حِجْراً مَحْجُوراً" در آن روز به اعمال كافران مى‏پردازيم ... فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً معناى" خير" در آيه:" أَصْحابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِيلًا" توضيح اين تعبير از وقوع قيامت كه فرمود:" يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ ..." بيان جمله:" الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمنِ" و وجه اينكه فرمود:" قيامت بر كفار روزى بس دشوار است" آه و حسرت ظالم (منحرف از هدايت) در روز قيامت:" يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا، يا وَيْلَتى‏ لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلًا" بحث روايتى :(رواياتى در باره حبط اعمال و در ذيل آيات گذشته مربوط به اهل جنت و نار) سوره الفرقان (25): آيات 32 تا 40 بيان جمله:" لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً" و توضيح و تقرير طعنه و اعتراض ديگر كفار به قرآن از جهت تدريجى بودن نزول آن‏ توضيح اينكه در بيان علت و حكمت نزول تدريجى قرآن فرمود: كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ ..." وجوهى كه مفسرين در توجيه نزول تدريجى قرآن گفته‏اند و بيان ضعف آن وجوه‏ مفاد آيه:" الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلى‏ وُجُوهِهِمْ إِلى‏ جَهَنَّمَ ..." و وجوهى كه در معناى حشر بر وجوه گفته شده است‏ ياد آورى هلاك ساختن اقوام كافر پيشين: قوم موسى (عليه السلام)، قوم نوح (عليه السلام)، قوم عاد و ثمود و اصحاب الرس و اقوام بسيار ديگر بحث روايتى :(رواياتى در باره اصحاب رس و عذاب آنان و ...) سوره الفرقان (25): آيات 41 تا 62 مراد از معبود گرفتن هواى نفس و توضيحى در باره جمله:" اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ" نفى سمع و عقل از كفار و تشبيه آنان به چهار پايان بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا مفاد آيه شريفه:" أَ لَمْ تَرَ إِلى‏ رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ ..." كه متضمن تشبيه و تنظير جهل و ضلالت مردم و هدايت آنان به وسيله انبياء، به كشيدن سايه و ... مى‏باشد مقصود از اينكه فرمود با قرآن با دشمنان جهاد كن (جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبِيراً) تشبيه انقسام مردم به مؤمن و كافر، به آب دو دريا (يكى گوارا و ديگرى ناگوار) و به خلقت زن و مرد از نطفه‏ مقصود از استثناء" إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى‏ رَبِّهِ سَبِيلًا" در آيه:" قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ ..." تنها وكيل و متصرف در امور بندگان خدا است كه داراى حيات و ملك و علم مطلق است‏ معناى جمله" الرَّحْمنُ فَسْئَلْ بِهِ خَبِيراً" و اقوال مختلف مفسرين در اين باره‏ بيان استغناء و تعزز خداوند در مقابل استكبار مشركين و تنظير روشنگرى عالم- روحانى و معنوى انسان‏ها با ارسال رسل، به روشنگرى عالم طبيعت با شمس و قمر بحث روايتى :(رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته) سوره الفرقان (25): آيات 63 تا 77 صفات مؤمنين: تواضع و فروتنى، و برخورد سالم در مقابل برخورد زشت و لغو جاهلان با ايشان‏ معناى اينكه در وصف مؤمنان فرمود:" لا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ" با توجه به عقيده مشركان در باره عبادت خدا توجيه مخلد بودن مرتكبين قتل، زنا و ربا در عذاب‏ وجوهى كه در معناى تبديل سيئات به حسنات (فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ) گفته شده‏ حسنه يا سيئه بودن عمل منوط به آثار عمل است و تبديل سيئات به حسنات نيز به معناى تبديل آثار است‏ مراد از اينكه در باره مؤمنين فرمود:" لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً" وصف ديگر عباد الرحمن: آيات خدا را كور كورانه و بدون معرفت و بصيرت نمى‏پذيرند معناى اينكه ايشان از خداوند مى‏خواهند:" ما را براى متقين امام قرار بده" معناى آيه شريفه:" قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ ..." بحث روايتى :(رواياتى در ذيل آيات گذشته مربوط به اوصاف مؤمنين، اسراف و اقتار، تبديل سيئات به حسنات و ...) (26) سوره شعراء مكى است و 227 آيه دارد سوره الشعراء (26): آيات 1 تا 9 بيان آيات‏: بيان غرض سوره مباركه شعراء و مكى بودن آن‏ معناى جمله:" وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ" و مفاد تعبير به" ما كان" بحثى عقلى پيرامون علم (نقد و رد سخن جبريون كه براى اثبات جبر، به تعلق علم خدا به افعال بندگان استناد كرده‏اند) بحث روايتى: (روايتى در ذيل آيه:" إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ ...) سوره الشعراء (26): آيات 10 تا 68 بيان آيات :غرض اين آيات: مقايسه قوم خاتم الانبياء (صلّى الله عليه وآله وسلّم) با قوم موسى و هارون، ابراهيم، نوح و ... بيان اينكه جمله:" فَأَرْسِلْ إِلى‏ هارُونَ" در گفتگوى موسى (عليه السلام) با خداى سبحان، حاكى از تعلل و شانه خالى كردن از مسئوليت نيست‏ معناى" ذنب" و مراد از اينكه موسى (عليه السلام) فرمود:" وَ لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ ..." گفتگوى موسى (عليه السلام) با فرعون‏ مفاد جمله:" وَ أَنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ" كه در خطاب فرعون به موسى (عليه السلام) آمده است‏ پاسخ موسى (عليه السلام) به سه اشكال و اعتراض فرعون بر آن حضرت‏ مقصود از ضلالت در سخن موسى (عليه السلام):" قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّينَ ..." مراد از حكمى كه بعد از گريختن موسى (عليه السلام) از مصر به او داده شده (فَوَهَبَ لِي رَبِّي حُكْماً) توضيح مفاد جمله:" وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُرْسَلِينَ" و" وَ تِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَيَّ ..." كه در جواب موسى (عليه السلام) به فرعون آمده و وجوهى كه در اين باره گفته شده است‏ اشاره به معتقدات بت پرستان در باره خداى سبحان و ارباب و آلهه و علت اينكه فرعون گفت:" رَبُّ الْعالَمِينَ چيست؟" تقرير و توضيح جواب موسى (عليه السلام) به سؤال فرعون كه در آن با استناد به وحدت تدبير در هستى، رب العالمين را معرفى نمود (قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا ...) جواب دوم موسى (عليه السلام) به سؤال فرعون از حقيقت رب العالمين:" قالَ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبائِكُمُ الْأَوَّلِينَ" فرعون به موسى (عليه السلام) بر چسب ديوانگى مى‏زند و او را تهديد به زندان مى‏كند موسى (عليه السلام) پيشنهاد اظهار معجزه مى‏كند و معجزه عصا و يد بيضاء را نشان مى‏دهد و فرعون او را متهم به توطئه مى‏كند معارضه موسى (عليه السلام) با ساحران فرعونى و ايمان آوردن ساحران به رب العالمين و گفتگوى فرعون با ايشان‏ قسمت ديگر داستان موسى (عليه السلام): كوچ شبانه بنى اسرائيل از مصر و غرق و هلاك فرعون و فرعونيان‏ سوره الشعراء (26): آيات 69 تا 104 سؤال و جواب و محاجه ابراهيم (عليه السلام) با پدر و قوم خود در باره پرستش بت‏ها توضيحى در باره حقيقت بت پرستى و اينكه بت به صورت قبله‏اى براى عبادت خداى سبحان نبوده است‏ ابراهيم (عليه السلام) رب العالمين را با وصف خلق و هدايت (تدبير) معرفى و توصيف مى‏كند (الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ ...) وجه اينكه ابراهيم (عليه السلام) فرمود به مغفرت خدا طمع دارم، و مراد از خطيئه‏اى كه به خود نسبت داد مقصود از" حكم" و الحاق به صالحين كه ابراهيم (عليه السلام) از پروردگار خود تقاضا كرد (رَبِّ هَبْ لِي حُكْماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ) مراد از" لسان صدق در آخرين" در دعاى ابراهيم (عليه السلام):" وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ" بيان اينكه سود نداشتن مال و فرزندان در قيامت نتيجه انحلال اجتماع مدنى و بطلان اسباب اعتبارى در آن روز است‏ وجوه مختلف در باره مفاد و نوع استثناى" إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ" در آيه:" يَوْمَ لا يَنْفَعُ ..." فرجام بد مشركان و جنود ابليس در قيامت‏ بحث روايتى :(رواياتى در باره" لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ"، استغفار ابراهيم (عليه السلام) براى پدر، قلب سليم، شفاعت و ...) سوره الشعراء (26): آيات 105 تا 122 وجه اينكه قوم نوح (عليه السلام) را مكذب همه مرسلين خوانده و فرموده است:" كَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِينَ" در گفتگوى نوح (عليه السلام) با قوم خود، آنان ايمان آوردن افراد بى مال و مكنت به او را بر او خرده مى‏گيرند نوح (عليه السلام) از خداوند مى‏خواهد بين او و قومش قضاى خود را براند بحث روايتى :(چند روايت در باره نوح (عليه السلام) و قوم او) سوره الشعراء (26): آيات 123 تا 140 توبيخ قوم هود (عليه السلام) به خاطر اسراف در شهوت (ساختن بناهاى كاخ مانند براى تفاخر و تفريح) و افراط در غضب‏ انكار و تكذيب قوم هود (عليه السلام) و هلاك گرديدنشان‏ بحث روايتى: روايتى در باره دعوت هود (عليه السلام) و روايتى در ذيل جمله:" أَ تَبْنُونَ بِكُلِّ رِيعٍ آيَةً تَعْبَثُونَ" هر ساختمانى كه بنا گردد در روز قيامت وبال صاحب بنا است مگر به مقدارى كه چاره‏اى از آن نيست‏ سوره الشعراء (26): آيات 141 تا 159 نهى نمودن صالح (عليه السلام) قوم ثمود را از اطاعت امر مسرفان كه فساد مى‏كنند و اصلاح نمى‏كنند توضيح اينكه نتيجه انحراف انسان از فطرت، فساد و افساد در زمين و بالمال عذاب و هلاك است‏ تكذيب و نافرمانى قوم ثمود و گرفتار شدنشان به عذاب الهى‏ سوره الشعراء (26): آيات 160 تا 175 توضيح" ما خلق لكم" كه در سخن لوط (عليه السلام) با قوم خود آمده، با بيان اينكه آميزش با همجنس بر خلاف نظام خلقت و فطرت انسان است‏ سوره الشعراء (26): آيات 176 تا 191 بيان آيات :اشاره به اينكه اصحاب اينكه چه كسانى بوده‏اند (دو روايت در باره رسالت شعيب (عليه السلام) سوره الشعراء (26): آيات 192 تا 227 معناى" انزال" و" تنزيل" و موارد استعمال آن دو در آيات قرآن كريم‏ توضيح و تفصيل معناى جمله:" نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‏ قَلْبِكَ" و بيان مراد از قلب، و چگونگى دريافت وحى به وسيله قلب‏ وجوه متعدد و بى پايه‏اى كه راجع به انزال وحى بر قلب پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) گفته شده است‏ معناى اينكه فرمود قرآن در كتب انبياى گذشته آمده بوده (انه لفى ذبر الاولين) توضيح مراد از اينكه فرمود اگر قرآن را بر برخى از اعجمين نازل مى‏كرديم و بر آنها مى‏خواند بدان ايمان نمى‏آوردند معناى آيه شريفه:" كَذلِكَ سَلَكْناهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ اين چنين قرآن را در دلهاى مجرمان عبور مى‏دهيم‏ ظالم نبودن خدا به چه معنا است؟ پاسخ خداى تعالى به اين افتراى مشركين كه مى‏گفتند محمد (صلّى الله عليه وآله وسلّم) جنى دارد كه قرآن را برايش مى‏آورد زندگى خاكى ملازم با تكليف است و عصمت انبياء (عليهم السلام) با مكلف بودن ايشان منافات ندارد اشاره به اينكه در دعوت دينى استثناء و تبعيض راه ندارد (وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ) توضيح اينكه شياطين بر هر افاك اثيم نازل مى‏شوند جواب به تهمت ديگرى كه مشركان بر پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) مى‏زدند و او را شاعر و كلام وحى را شعر مى‏خواندند بحث روايتى :روايات متعدد در باره آنچه كه پيامبر گرامى (صلّى الله عليه وآله وسلّم) بعد از نزول آيه:" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" انجام داد پيمان برادرى و يارى بستن على (عليه السلام) با رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) بعد از انذار عشيره اقربين‏ رواياتى در باره شعر و شعراء و نزول آيه:" وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ ..." سوره النمل (27): آيات 1 تا 6 با تكذيب معاد، انسان متحير، و اعمالش حبط و بلا اثر است‏ سوره النمل (27): آيات 7 تا 14 وجوه مختلف در باره مراد از" كسى كه در آتش است" كه در تكليم خداوند با موسى (عليه السلام) در طور (فَلَمَّا جاءَها نُودِيَ أَنْ بُورِكَ مَنْ فِي النَّارِ ...) آمده است‏ بيان عدم منافات بين تشبيه عصاى موسى (عليه السلام) بعد از القاء، به" ثعبان مبين مار بزرگ" و به" جان مار كوچك" بيان اينكه ترس و گريختن موسى (عليه السلام) با ديدن تبديل عصا به مار، مذموم نبوده و توضيحى در باره جمله:" إِنِّي لا يَخافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ" و استثناى" إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً ..." سوره النمل (27): آيات 15 تا 44 نبوت و علم انبيا (ع) اكتسابى نيست و از ديگران به ارث هم نميبرند مقصود از" مَنْطِقَ الطَّيْرِ" در سخن سليمان (عليه السلام) در مقام تحديث به نعمت:" قالَ يا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ ..." طوايف مخصوص از جن و انس و طير لشكريان سليمان (عليه السلام) بوده‏اند عدم منافات علم سليمان (عليه السلام) به منطق الطير با فهميدن كلام مورچه 502 سليمان (عليه السلام) در دعاى خود، الهام شكر نعمت، انجام عمل صالح و نيز صلاح ذاتى و نفسانى را مى‏طلبد بيان آيات مربوط به داستان سليمان (عليه السلام) و هدهد و ملكه سبا و ... معناى" خب‏ء" و مفاد آيه:" أَلَّا يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْ‏ءَ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ..." و حجتى كه عليه پرستش آفتاب متضمن است‏ توضيح سخن ملكه بعد از ديدن نامه سليمان (عليه السلام):" قالَتْ يا أَيُّهَا الْمَلَأُ إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتابٌ ..." مشاوره ملكه با قوم خود در باره جنگ يا تسليم 512 سبائيان براى سليمان هديه مى‏فرستند و او هديه آنان را رد مى‏كند آورده شدن تخت بلقيس به وسيله كسى كه" عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ" ورود ملكه به دربار سليمان (عليه السلام) و ايمان آوردنش به رب العالمين‏ گفتارى پيرامون داستان سليمان (ع) بحث روايتى‏ چند روايت در باره اسم اعظم و اينكه وصى سليمان (عليه السلام) (آصف بن برخيا) اسم اعظم را مى‏دانسته و اشاره به وجوهى در باره آوردن تخت بلقيس" قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ" سوره النمل (27): آيات 45 تا 53 مقصود از" تطير" و" طائر" در گفتگوى صالح (عليه السلام) و قوم ثمود:" قالُوا اطَّيَّرْنا بِكَ وَ بِمَنْ مَعَكَ ..." هم قسم شدن مفسدان براى قتل صالح (عليه السلام) و اهل او، و مكر خدا و هلاك ساختن آنان‏ سوره النمل (27): آيات 54 تا 58 بيان آيات :حكايت اجمالى داستان دعوت لوط (عليه السلام) و تكذيب قوم او و هلاكتشان‏ سوره النمل (27): آيات 59 تا 81 انتقال از داستانهاى انبياء و اقوامشان به زمان خاتم الانبياء و احتجاج با كفار زمان او (صلّى الله عليه وآله وسلّم) توضيح اينكه دعاى شخص مضطر صادقانه است و دعاى صادقانه قطعا اجابت مى‏شود (أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ) بيان عدم منافات تقييد اجابت به مشيت خدا در جمله:" فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شاءَ" با استغراق مستفاد از" أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ ..." خليفه بودن انسان در زمين مستلزم كشف سوء او و رفع موانع از پيش پاى اوست‏ مقصود از اينكه فرمود:" يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ" و استفاده اينكه بطور كلى در عالم وجود بطلان و نيستى راه ندارد نفى الوهيت آلهه مشركين از طريق نفى ربوبيت آنها و انحصار ربوبيت در خداى سبحان‏ برهانى ديگر بر ابطال الوهيت آلهه مشركين با بيان اينكه آنان علمى به غيب و قيامت ندارند توصيف بى خبرى و استبعاد و انكار مشركين نسبت به قيامت‏ معناى آيه:" قُلْ عَسى‏ أَنْ يَكُونَ رَدِفَ لَكُمْ بَعْضُ الَّذِي تَسْتَعْجِلُونَ" و مفاد كلمه" عسى" و امثال آن در كلام خداى تعالى‏ بحث روايتى‏ روايتى كه در آن از جمله:" وَ يَجْعَلُكُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ" وجوب مطلق فرمانبرى از خليفه (حاكم) استفاده شده و بيان مجعول بودن آن‏ نقل و رد روايتى راجع به اينكه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) علم غيب نداشته و ... سوره النمل (27): آيات 82 تا 93 مقصود از" قول" و اخراج جنبنده‏اى از زمين كه با مردم سخن مى‏گويد مراد از" آيات" و حشر فوجى از هر امت در آيه:" وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا ..." مقصود از نفخ در صور در آيه:" وَ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ ..." كدام نفخه است؟ وجه اينكه تخريب و ويرانى عالم- با پيدايش قيامت- را صنع متقن خود خواند (صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ) حمل آيه:" وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ" بر حركت جوهرى و بر حركت انتقالى زمين‏ من مامور به عبادت خدا و تلاوت قرآن هستم و بس، هر كه ايمان آورد براى خود و هر كه گمراه گشت عليه خود بحث روايتى :رواياتى در باره مراد از" دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ" در آيه:" وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ" چند روايت راجع به مراد از" حسنه" در آيه:" مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها"

توضیحات
افزودن یادداشت جدید

(ع) روايت شده «1».

مؤلف: آنچه وى روايت كرده در باب در هم پيچيده شدن زمين مغايرتى با روايت قبلى كه از آن به خسف تعبير كرد ندارد.

و اما اولين وجه از آن وجوه- كه ما پنجمش را نقل كرديم- اين است كه: ملائكه تخت را نزدش آورده باشند. دوم اينكه: باد آن را آورده باشد. سوم اينكه: خداى تعالى حركاتى متوالى در آن تخت خلق كرده باشد. چهارم اينكه: در زمين فرو رفته باشد و در پيش روى سليمان سر از زمين درآورده باشد. پنجم اينكه: خدا آن را در جاى خودش معدوم و در پيش روى سليمانش اعاده كرده باشد.

البته در اينجا وجه ديگرى هست كه بعضى از مفسرين آن را گفته‏اند و آن اين است كه: به طور كلى وجود موجودات لحظه به لحظه از ناحيه خدا افاضه مى‏شود و وجود آن اول، در آن دوم باقى نيست و خداى تعالى هستى را در آن اول افاضه كرد براى تخت آن زن در سبا، سپس در آن بعد افاضه هستى كرد براى آن در نزد سليمان. و اين وجوه در ممتنع و محال بودن مثل وجه پنجم‏اند و در دليل نداشتن، مانند بقيه وجوه مى‏باشند.

و در همان كتاب است كه عياشى در تفسير خود و با سند روايت كرده كه موسى بن محمد بن على بن موسى (يعنى موسى مبرقع، فرزند حضرت جواد (ع)، به يحيى بن اكثم (بزرگترين دانشمند آن روز)، برخورد و ابن اكثم از او سؤالاتى كرد و او گفت: من داخل شدم بر برادرم على بن محمد، (امام هادى، (ع)) و ميان من و او مواعظى گفتگو شد، تا آنجا كه من سر در طاعتش نهادم و عرضه داشتم فدايت شوم، ابن اكثم از من مسائلى پرسيده و فتوا خواسته است، برادرم خنديد و پرسيد آيا فتوا دادى در آن مسائل؟ عرضه داشتم: نه، فرمود چرا؟ عرضه داشتم چون آن مسائل را نمى‏دانستم، فرمود: آنها چه بود؟ عرضه داشتم: يكى اين بود كه گفت مرا خبر ده از سليمان. آيا محتاج به علم آصف بن برخيا بود؟ آن گاه مسائل ديگر را هم گفتم.

در پاسخ فرمود اى برادر بنويس: بسم اللَّه الرحمن الرحيم، مراد از اين آيه پرسش كردى كه خداى تعالى در كتابش فرموده:" قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ" و او آصف بن برخيا است و سليمان از آنچه آصف مى‏دانست عاجز نبود، ليكن مى‏خواست به مردم بفهماند كه آصف، بعد از او وصى و حجت است و علم آصف پاره‏اى از علم سليمان بوده، كه به امر خدا

(1) مجمع البيان، ج 7، ص 223.

/ 583