لطفا منتظر باشید ...
خطبه 213-تلاوت رجال لا تلهيهم...
از سخنان آن حضرت (ع)اين سخن را على عليه السلام پس از تلاوت آيات 36 و 37 سوره نور كه مى فرمايد «هر بامداد و شامگاه براى خداوند تسبيح مى كنند، مردانى كه بازرگانى و خريد و فروش آنان را از ياد خدا بازنمى دارد» بيان فرموده است. اين خطبه از خطبه هاى نسبتا بلند است و با عبارت «ان الله سبحانه و تعالى جعل الذكر جلاء للقلوب» (همانا خداوند سبحان و متعال ياد خود را مايه زدودن زنگار دلها قرار داده است) شروع مى شود.
مى گويم: باطن اين سخنان على (ع) شرح حال عارفان است كه برگزيدگان خداوند از ميان بندگانش هستند و على (ع) همواره با كنايه از آنان ياد و به آنان اشاره مى فرمايد وانگهى در اين خطبه تصريح كرده و فرموده است «تا آنجا كه ايشان چيزهايى مى بينند كه مردم نمى بيند و چيزهايى را مى شنوند كه مردم نمى شنوند» و على عليه السلام در اين خطبه از جمله مقامات عارفان، ذكر، محاسبه نفس، بكاء، نحيب، توبه و پشيمانى و دعا و فاقه و حزن و زبونى را بيان فرموده است يعنى اندوهى كه سراپاى دلهاى ايشان را مجروح ساخته است.
(ابن ابى الحديد سپس فصلى مشبع در پنجاه و هفت صفحه در مورد بيان احوال عارفان ايراد كرده است كه به راستى بسيار خوب از عهده بيرون آمده است و براى اطلاع خوانندگان ارجمند فشرده يى از مبحث را ترجمه مى كنم.)
گويد: در مباحث و فصلهاى گذشته وعده داده بوديم كه به شرح مقامات عارفان خواهيم پرداخت و اين جا جايگاه آن است و مى گوييم مقام نخست از مقام عارفان و منزل نخست از منازل سالكان «توبه» است كه خداى متعال فرموده است «اى مومنان! همگان به سوى خداوند توبه بريد شايد كه رستگار شويد» [سوره نور، بخشى از آيه 21. و پيامبر (ص) فرموده است «توبه كننده واقعى از گناه چون كسى است كه او را گناهى نيست»، على عليه السلام فرموده است «در پيشگاه خداوند هيچ چيز دوست داشتنى تر از جوان توبه كننده نيست»، آن گاه شواهد بسيار از سخنان صوفيه بزرگ چون يحيى بن معاذ و ابوحفص حداد و ابوعلى دقاق و ذوالنون مصرى و رابعه عدويه آورده است.
]ديگر از مقامات عارفان «مجاهده» است كه در مباحث گذشته به حد كافى درباره اش سخن گفتيم.
سپس مقام «عزلت و خلوت» است كه در جزء قبل اين كتاب بحثى شايسته در آن مورد داشتيم.
پس از آن مقام تقواست كه عبارت است از ترس از نافرمانى خداوند و ستم بر بندگان كه خداوند سبحان فرموده است «همانا گرامى ترين شما نزد خداوند پرهيزگارترين شماست». [سوره آل عمران، بخشى از آيه 102.
]ديگر از آن جمله مقام «ورع» است كه پرهيز كردن از موارد شبهه ناك است. پيامبر (ص) به ابوهريره فرمود «پارسا باش تا عابدترين مردم باشى».
ابوعبدالله جلاء گويد: كسى را مى شناسم كه سى سال در مكه مقيم بود و از آب زمزم جز آنچه كه با سطل و ريسمان خود بيرون مى كشيد نياشاميد.
گويند: خواهر بشر بن حارث پيش احمد بن حنبل آمد و گفت: ما روى پشت بامهاى خود پشم ريسى مى كنيم، چراغهاى طاهريان كه عبور مى كنند بر پشت بام مى تابد و پرتو آن بر ما مى افتد، آيا براى ما رواست كه در پرتو چراغهاى آنان پشم ريسى كنيم! احمد گفت: اى كنيزك خدا تو كيستى؟ گفت خواهر بشر حافى. احمد گريست و گفت. پارسايى از خانه شما سرچشمه گرفته و بيرون تراويده است، نه، در پرتو چراغهاى آنان پشم ريسى مكن.
حسن بصرى وارد مكه شد جوانى از فرزندان على عليه السلام را ديد كه پشت به كعبه داده است و مردم را موعظه مى كند. حسن بصرى به او گفت: ملاك دين چيست؟ گفت، پارسايى. پرسيد: آفت دين چيست؟ گفت: آز و طمع. حسن از پاسخ او متعجب شد.
ديگر از مقامات عارفان «زهد» است و درباره حقيقت زهد سخن بسيار گفته اند.
سفيان ثورى گفته است: زهد در اين جهان كوتاهى آرزوست.
خواص [ابواسحاق ابراهيم بن احمد خواص از صوفيان بزرگ قرن سوم هجرى (درگذشته به سال 291 يا 284 ه. ق) و داراى تاليفات متعدد است به تاريخ بغداد ج:، ص 7، مراجعه فرماييد. م. گفته است: زهد آن است كه دنيا را رها كنى و اهميت ندهى كه چه كسى آن را مى گيرد.
]احمد بن حنبل گفته است: «زهد» بر سه درجه است، ترك حرام كه زهد عوام مردم است و ترك چيزهاى حلال غير ضرورى كه زهد خواص است و ترك آنچه كه تو را از خداوند بازمى دارد كه زهد عارفان است.
گفته شده است: خداوند متعال تمام خير را در خانه يى نهاده و كليد آن را در زهد قرار داده است و همه شر را در خانه يى نهاده و دوستى دنيا را كليد آن قرار داده است.
ديگر از مقامات عارفان «سكوت» است. ما ضمن مباحث پيش در اين مورد نكات سودبخشى نقل كرديم و اينك هم نكات ديگرى را مى گوييم.
پيامبر (ص) فرموده اند «آن كس كه به خدا و روز رستاخيز ايمان آورده است همسايه خود را آزار نمى دهد، و آن كس كه به خدا و روز رستاخيز ايمان آورده است بايد ميهمان خويش را گرامى دارد و آن كس كه به خدا و روز رستاخيز ايمان آورده است بايد سخن پسنديده و خيرگويد يا سكوت كند». [به نقل از محجه البيضاء ج 5، ص 194 حاشيه، اين حديث در صحيح مسلم ج 1، ص 49، آمده است. م.
]ديگر از مقامات عارفان «خوف» است كه خداوند متعال فرموده است «فرامى خوانند پروردگار خود را از خوف و به طمع (آمرزش)» [سوره سجده، آيه 16. و فرموده است «پس از من بترسيد» ][سوره بقره، بخشى از آيه 40.
]ابوعلى دقاق [حسن بن على نيشابورى معروف به دقاق از صوفيان قرن چهارم در گذشته به سال 405 هجرى است. م. مى گفته است: خوف داراى مراتبى است كه عبارت است از «خوف» و «خشيت» و «هيبت». خوف از شرايط و لوازم ايمان است و خداوند متعال فرموده است «اگر مومن هستيد از ايشان خوف نداشته باشيد و از من خوف داشته باشيد» ][سوره آل عمران، بخشى از آيه 175. و خشيت از شروط علم است كه خداوند متعال فرموده است «همانا بندگان عالم خدا از خداوند خشيت دارند» ][سوره فاطر، بخشى از آيه 28. و هيبت از شروط معرفت است كه خداوند سبحان فرموده است «خداوند شما را از خودش بيم مى دهد و برحذر مى دارد». ][سوره آل عمران، بخشى از آيه 28.
]يكى از عارفان گفته است: هر كس از هر چيز بترسد از او مى گريزد و هر كس از خدا بترسد بايد به پيشگاه او بگريزد.
ابوسليمان دارانى [ابوسليمان درگذشته به سال 215 هجرى از قدماى مشايخ صوفيه است. به نفحات الانس، ص 39، مراجعه شود. م. گفته است: خوف از هيچ دلى بيرون نمى رود مگر اينكه آن دل ويران مى شود.
]ديگر از مقامات عارفان «رجاء» است. ما ضمن مباحث پيشين بخشى شايسته در مورد خوف و رجاء ايراد كرديم.
ابوعلى رودبارى [محمد بن احمد رودبارى در گذشته به سال 323 ه. ق از شاهزادگان ساسانى و از صوفيه بزرگ قرن چهارم هجرى و داراى كتابهاى سودمندى در فقه و حديث است. به تاريخ بغداد مراجعه فرماييد. م. مى گويد: «بيم» و «اميد» همچون دو بال پرنده است كه اگر درست و برابر باشد پرواز پرنده كامل خواهد بود و هرگاه يكى از آن دو كاستى يابد پرواز پرنده دچار كاستى گردد و اگر هر دو از ميان برود پرنده در حد مرگ مى افتد.
]از امام على بن حسين عليهماالسلام روايت شده كه فرموده است «بار خدايا، گويى اميد من به تو با گناهانم افزونى مى يابد بر اميد من به تو با اعمال خودم، زيرا در اعمال خويش بايد به اخلاص اعتماد كنم و چگونه ممكن است من كه در معرض آفات هستم اخلاص را محرز كنم، و در گناهان مى بينم كه بايد به عفو تو اعتماد كنم و چگونه آن را نخواهى آمرزيد و حال آنكه موصوف به جود و بخششى.
مقامات ديگرى را كه ابن ابى الحديد براى عارفان برشمرده است از اين جهت كه در كمتر كتابى حتى از كتب صوفيه آمده است نام مى بريم. [براى اطلاع بيشتر رجوع كنيد به شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 237 -181، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، ملاحظه خواهيد فرمود كه ابن ابى الحديد در اين باره با چه تفصيلى داد سخن داده است. مقامات عارفان در بسيارى از امهات كتب ايشان به مراتب مختصرتر از اين است و شمارش از ده نمى گذرد، در كتاب گرانقدر رساله قشيريه هم كه پنجاه و پنج فصل است از آن فصول به مقامات تعبير نشده است، هر چند كه ظاهرا خود رساله قشيريه از منابع عمده ابن ابى الحديد در تنظيم و تاليف اين فصل بوده است. عز الدين محمود بن على كاشانى (در گذشته به سال 735 هجرى) مقامات صوفيه را فقط در ده فصل و عنوان آورده است. رجوع كنيد به مصباح الهدايه و مفتاح الكفايه، ص 366 -404 كه به همت استاد فقيد مرحوم علامه همايى چاپ شده است. م.
]حزن، جوع، خشوع و تواضع، قناعت، توكل، يقين، صبر، مراقبت، رضا، استقامت، اخلاص، صدق، حياء، حريت، ذكر، فتوت، فراست، حسن خلق، كتمان، جود و سخاء و ايثار، غيرت، تفويض، ولايت و معرفت، دعا و مناجات، تاسى، فقر، ادب، محبت، شوق، زهد و كنار زدن دنيا.
