لزوم اجتناب از تفريط - مبانی نظری تزکیه جلد 1

ج 2، ص 5) يعنى «به ملكوت آسمانها راه نمى‏يابد كسى كه شكمش پر باشد».

از تعمق در اين بيان به حقيقتى كه ذكر كرديم مى‏رسيم.

4- شدت حرص بر اكل و شرب، و افراط در آنها و پر بودن معده، مانع از اين مى‏شود كه سالك از القائات رحمانى و الهامات ملكى، يعنى از افاضات و هدايتهاى باطنى و اشارتهاى ربوبى، بهره‏مند گردد. و اگر سالك از اين هدايتها و اشارتهاى راه گشا برخوردار نباشد و از اين عنايات خاصه ربوبى محروم باشد، در همان قدم اول معطل خواهد بود و راه به جاى نخواهد برد، و يا به لغزشها و هلاكتها و حرمانها و خسرانها گرفتار خواهد شد. كثرت اكل و شرب، و پر بودن معده در همه اوقات، موجب تيرگى عقل و قلب مى‏شود و نمى‏گذارد انسان يافتنيها را بيايد.

در اين گفتار ازلقمان كه در مقام نصيحت به فرزندش گفته است به تأمل مى‏پردازيم. مى‏گويد: «يا بنى اذا امتلات المعدة نامت الفكرة و خرست الحكمة و قعدت الاعضاء عن العبادة»(جامع السعادات، ج 2، ص 5) يعنى«فرزندم، وقتى معده از طعام و شراب پر شد، فكر انسام مى‏ميرد، و حكمت در قلب انسان از جريان خود مى‏افتد، و اعضاء و جوارح از عبادت مى‏ماند».

5- كثرت اكل و شرب و كثرت خواب، موجب مبغوض بودن انسان نزد حضرت حق مى‏شود. و جايى كه انسان مبغوض حق است، توفيق لازم در سلوك بسوى او را نخواهد داشت و سلوك وى در چنين حالى چندان مفهومى پيدا نمى‏كند.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى‏فرمايد: «افضلكم منزلة عندالله أطولكم جوعا و تفكراً و أبغضكم الى الله تعالى كل نؤم أكول شروب» (جامع السعادات ج 2، ص 5) يعنى «با منزلت و با فضيلت‏ترين شما نزد خداى متعال، كسى است كه اهل گرسنگى زياد وطولانى، و اهل تفكر باشد، ومبغوض‏ترين شما در نزد او، هر آن كسى است كه پر خواب و پر خور باشد».

از اين بيان با وضوح كامل اين معنى استفاده مى‏شود كه پر بودن معده، و خواب زياد و طولانى، موجب دورى انسان از خداى متعال است و طبعاً شخص پرخواب و پرخور، هميشه و در همه اوقات، با خواب زياد و طولانى و با پر خورى، خود را از خدا دور مى‏سازد.

پر بودن معده، و خواب زياد و طولانى، موجب اين مى‏شود كه روح انسان از اقبال بسوى عالم اصلى خود،و از اقبال بسوى عوالم نور و عوالم قرب بازمانده و بعكس، بسوى عالم ماده و طبيعت، و ظلمات آنها كشيده شود و حجابها متراكم‏تر و غليظتر گردد.

بنابراين، سالك بايد از همان اول شروع به سلوك، بموازات توبه از حرامها، و در مقام توبه از رذايل اوصاف، از افراط در اكل و شرب و خواب نيز توبه كند.

لزوم اجتناب از تفريط

البته سالك بايد به جانب تفريط هم كشيده نشود و از آن نيز اجتناب كند. يعنى بايد قوام و سلامتى بدن را كاملا مراقبت نموده و در حدى كه براى سلامتى و قوام بدن لازم است، غذا و خواب را مراعات كند، و با تفريط و انتخاب روش ناصحيح به سلامتى بدن و قوام آن لطمه نزند و اعتدال قواى جسمى را از ميان نبرد؛ وتوجه داشته باشد كه اين كار نه تنها حرام است و نه تنها موجب مؤاخذه و عقوبت اخروى است، بلكه، موجب حرمان و خسران نيز هست. زيرا كه در سلوك الى الله و در تحصيل كمالات، آنچه بيش از هر چيزى ضرورت دارد، بدن سالم، و قواى معتدل جسمانى است. اينهمه دستورها، تأكيدها، و توصيه‏ها كه در متون اسلامى در خصوص حفظ سلامتى و اعتدال بدن و قواى بدنى شده، واجازه ضرر وارد كردن به بدن و بهم زدن اعتدال آن داده نشده؛ در اصل براى اين منظور مى‏باشد كه روح انسان در طى طريقى كه بايد در پيش بگيرد، احتياج به بدن دارد، آن هم بدن سالم و معتدل.

پس بايد در مقام توبه از كثرت اكل و شرب و خواب، به اين مسئله توجه داشته باشد كه به جانب تفريط نلغزد و خود را به مرض و افتادگى و ناتوانى و ضعف مفرط جسمانى و نظاير اينها نيندازد. و به اصطلاح علماى اخلاق، به «خمود» گرفتار نشود كه آنهم در جانب تفريط، رذيله‏اى از رذايل است.