به هنگام معصيت، چه مى‏شود؟ - مبانی نظری تزکیه جلد 1

بعضيها مسئله مخالفت با خواست خود را كه عبوديت از اول با آن شروع مى‏گردد مسئله ساده‏اى تلقى مى‏كنند و به اين نكته توجه ندارند كه مخالفت با خواستهاى خود وكنار گذاشتن آنها در مقام عبوديت، در حقيقت، همان شكستن خود و كنار گذاشتن آن است و هر چه اين مخالفت كاملتر و جامعتر باشد، خود شكستن و خود كنار گذاشتن نيز كاملتر خواهد بود.

يعنى اگر انسان از مرحله انجام دادن واجبات و ترك محرمات كه مرحله‏اى از مراحل مخالفت با خواسته‏هاى خود و اطاعت از حق است فراتر رفته و از خواسته‏هاى مباح نيز تحصيل انقطاع كند و از هواها آزاد گردد و در حقيقت، مرحله مخالفت با خواستهاى خود و اطاعت از حق را كاملتر بگرداند، تا حدود زيادى خود را كنار گذاشته است و از خود و نشانه‏هاى خودى او آنچنان خبرى نمانده است، تا جايى كه قدم از اينها فراتر گذاشته و با سير در مدارج توحيد از شرك خود در مراتب مختلفه هم پاك گردد و به قول حافظ، خود از ميان برخيزد.

به هنگام معصيت، چه مى‏شود؟

شما اگر با تأمل پيش بياييد، اين حقيقت را خوب مى‏يابيد كه وقتى واجبى ترك مى‏شود، بلحاظ اين است كه «خود» و خودى» وبه تعبيرى، هواى نفس مطرح مى‏گردد، و آنجا كه حرامى انجام ميشود، باز «خود» و «خودى» يا هواى نفس مطرح مى‏باشد، و نيز، در هر علقه‏اى از علقه‏ها هم «خود» يا هواى نفس به ميان مى‏آيد، و همچنين، در مراتب بسيار خفيه شرك كه بعد از گذشتن از هواها هست نيز «خود» مطرح است وليكن خيلى دقيق و عميق كه تشخيص آن براى غير اهل آن مشكل يا ناممكن است.

بنابراين، در ارتكاب معاصى، چه از باب ترك يا تضييع واجب باشد و چه از باب انجام دادن حرام باشد، مسئله‏اى جز «خود» و «هواى خود يا نفس» چيز ديگرى مطرح نيست. اگر ظهور «خود» و «نفس» به صورت بسيار بارز در اين بين نباشد، و اگر طغيان «خود» و «نفس» و غلبه نفسانيت و «خودى» نباشد، هرگز واجبى ترك و يا تضييع نگردد، و هرگز حرامى انجام نگيرد. آنچنان پاى «خود» در اينجا به ميان مى‏آيد كه فرض الهى ترك مى‏شود و يا حرام الهى انجام مى‏گيرد. در بيان ديگر، چنان «خود» انسان و خودى او اظهار وجود مى‏كند كه انسان را به مخالفت با خداى متعال مى‏كشد و اين، طغيانى است از «خود» كه در بيان و در تصور نگنجد، زيرا مخالفت مخلوق ضعيف و فقير با خالق عزيز و قوى خود را با عقل نمى‏شود سنجيد ؛و من يرغب عن ملة ابراهيم الا من سفه نفسه (آيه 130 سوره بقره).

به اين نكته دقيق توجه كنيم كه خواسته خود يا نفس يعنى چه؟ و اگر توجه عميق داشته باشيم به اين حقيقت مى‏رسيم كه خواسته خود يا نفس، يعنى اظهار وجودكردن و مطرح شدن خود يا نفس.«خود» انسان و «نفس» او با هر خواسته‏اى از خواسته‏ها، ظهور وجودى نموده و آشكار شده و با هر يك از آنها نوعى ظاهر مى‏شود و قامت نارسا و موهوم خويش را اظهار مى‏دارد. به عبارتى، بت «خود» و بت «نفس» با هر خواسته‏اى به ظهور مى‏رسد و دعوى الوهيت مى‏كند.

طبعاً آنجا كه انسان به خواسته «خود» يا «نفس» جواب مثبت مى‏دهد و واجبى را ترك مى‏كند و يا حرامى را مرتكب مى‏شود، به بت «خود» يا بت «نفس» لبيك گفته و در بزرگ شدن و رشد يافتن «خود» يا نفس» كوشيده و آنرا پرورش داده است. در بيان روشن‏تر، نفسانيت و انانيت خود را كامل‏تر گردانيده و آنچه را كه بايد در سير عبودى خويش در فناى آن بكوشد، تكميل و تربيت نموده و حجاب بين خود و حضرت حق را غليظتر و راسخ‏تر كرده و فاصله بين خود و حضرت مقصود را بيشتر و زيادتر گردانيده است.

جواب مثبت دادن به خواسته خود يا نفس، در حقيقت، سعى در بزرگ شدن و رشد يافتن «خود» يا «نفس» است، و اين بدان معنى استكه انسان حجاب بين خود و خدا را كامل‏تر مى‏گرداند.

در مصباح الشريعة، در باب جهاد و رياضت، بيانى از امام صادق، صلوات الله عليه، آورده است كه در قسمتى از آن چنين فرموده است: «ولا حجاب أظلم و أوحش بين العبد و بين الله من النفس و الهوى»يعنى «و هيچ حجابى بين بنده و بين خداى متعال نيست كه ظلمانى‏تر و موحش‏تر از نفس و هواى آن باشد».