هر مرتبه‏اى توبه و استغفارى دارد - مبانی نظری تزکیه جلد 1

است، با هدايت پروردگار متعال اين معنا را به وضوح مى‏فهمد كه ترك اين امور و وظايف و سستى ومسامحه در آنها، قصور در مقام بندگى، تقصير در مقام عبوديت، جرم، خطا و گناه است. و طبعاً خود را در برابر هر نوع سستى و مسامحه در آنها، و ترك آنها موظف به توبه و استغفار مى‏بيند، آنهم توجه جدى و استغفار با تضرع و مسكنت، با اصرار و الحاح، و با ندامت و دردمندى. از يك سو، با خوف و نگرانى از اين كه اگر خداى متعال او را نبخشد چه خواهد شد و از سوى ديگر، با اميد به فضل و رحمت پروردگار خويش، و با اميد به اينكه او را مشمول عفو و مغفرت قرار دهد، و او را با خطاها و تقصيراتش مؤاخذه نكند، و از جوار خود محروم نسازد.

هر مرتبه‏اى توبه و استغفارى دارد

بايد به اين حقيقت به عنوان يكى از حقايق مسلم در عالم عبوديت توجه داشته باشيم كه در مراتب سلوك و منازل عرفان و توحيد به تناسب هر مرتبه و به اقتضاى هر منزلى شئون ووظايف عبودى خاصى براى سالك هست كه وى از يك سو خود را موظف بر آنها مى‏بيند، و از سوى ديگر نيز خود را در برابر ترك آنها و سستى و مسامحه در آنها، گناهكار و مقصر، خطا كار و مجرم، و خايف و شرمنده مى‏بيند، و خود را موظف بر توبه و استغفار. (دقت شود).

اگر بخواهيم اصل اين حقيقت را كه «هر مرتبه و هر منزلتى توبه و استغفارى دارد» خوب بفهميم، چه بهتر توبه و استغفار حضرات انبيا، و توبه و استغفار رسول اكرم و ائمه معصومين صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين را كه همه معصوم بودند به نظر بياوريم ،و به تأمل درباره آنها بپردازيم. مخصوصاً در آياتى كه به رسول اكرم دستور استغفار مى‏دهد، و در روايات و بياناتى كه از توبه و استغفار آن حضرت و حضرات ائمه حكايت مى‏كند فكر بكنيم.

البته منظور اين نيست كه ما مى‏توانيم معنى توبه و استغفار آنان و حقيقت آن را بفهميم. معنى توبه و استغفار حضرات آنان را عقل نارسا و فكر محدود من و تو، و محجوبان امثال من و تو نمى‏تواند بفهمد، و حقيقت آن چنان كه هست در درك ناقص و محدود ما نمى‏گنجد، و اگر فرضاً در قالب الفاظ و جملات آيد و به من و تو و ساير محجوبان با بيان هر چه رساتر و روشن‏تر توضيح هم داده شود، مسلماً آنچه در ذهن ما مى‏آيد، غير از حقيقت آن خواهد بود، زيرا به هيچ وجه ما را آن صلاحيت وجودى و عميق قابليت ادراكى نيست كه چنين حقايق بالايى را آنچنان كه هست بيابيم.

(حافظ)

منظور اين است كه در توبه و استغفار آنان تأمل كنيم تا به طورى كه اشاره شد به اصل اين حقيقت كه «هر مرتبه و منزلتى توبه و استغفارى دارد» پى ببريم.

آيه 55 سوره‏مؤمن كه در خطاب به رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى‏فرمايد: «فاصبر ان وعدالله حق و استغفر لذنبك و سبح بحمد ربك بالعشى والابكار» و آيه 19 سوره محمد صلى الله عليه و آله كه باز در خطاب به حضرتش مى‏فرمايد: «فاعلم انه لااله الا الله واستغفر لذنبك و للمؤمنين و المؤمنات...» و آيات ديگر به وضوح ازا ين حقيقت خبر مى‏دهد كه در مراتب عبودى و منازل توحيد، به تناسب هر مرتبه و منزلتى توبه و استغفارى وجود دارد كه معنى و حقيقت آن را در هر مرتبه و منزلتى صاحبان همان مرتبه و منزلت مى‏دانند.

روايات و دعاهايى كه از توبه و استغفار رسول الله و ائمه اطهار صلوات الله عليهم اجمعين با كيفيتهاى مخصوص و بسيار عميق و پر از اسرار و دقايق خبر مى‏دهد نيز از همين حقيقت كه «هر مرتبه و منزلتى توبه و استغفارى دارد» حكايت مى‏كند.

البته لازم است توجه داشته باشيم كه آنان همه داراى مقام عصمت و فوق آن بودند، ولازم است مواظبت كنيم تأويل ناصحيح نكنيم ،و دست به توجيه غلط نبريم.

(دفتر پنجم مثنوى)

بهتر مى‏بينيم در اينجا به عنوان نمونه به دو مورد از روايات اشاره اجمالى كنيم و دقت و تأمل را به عهده شما بگذاريم.

1- از امام صادق سلام الله عليه نقل شده كه فرمود:

«ان رسول الله صلى الله عليه و آله كان لا يقوم من مجلس و ان خف حتى يستغفر الله عزوجل خمساً و عشرين مرة». [1] يعنى: «رسول اكرم صلى الله عليه و آله از هيچ مجلسى اگر چه كوتاه هم بود بلند نمى‏شد مگر اينكه بيست و پنج بار از خداى عزوجل استغفار مى‏نمود».

چرا بعد از هر مجلسى استغفار مى‏كرد؟ براى چه چيز طلب مغفرت مى‏كرد؟ و غفرانى كه از پروردگار خويش مى‏خواست چه بود؟ و همچنين، رمز عدد بيست و پنج چيست وچرا با اين عدد به استغفار مى‏پرداخت؟ خداى او