كبر، مرتبه‏اى از الحاد است - مبانی نظری تزکیه جلد 1

(دفتر سوم مثنوى)

كبر، مرتبه‏اى از الحاد است

متكبر با كبر ورزى خويش، در حقيقت، با خداى متعال الحاد مى‏ورزد، و اين چيزى نيست كه با سلوك عبودى بسازد، چون با آن كاملاً منافات دارد. سلوك عبودى راه انقياد در پيش گرفتن است و كبر ورزى طريق خصومت اتخاذ كردن، و آن كجا و اين كجا؟!

عاقلان به مقتضاى عقل خويش راه انقياد از حضرت حق در پيش گيرند، و عاشقان به مقتضاى عشق.

(دفتر سوم مثنوى)

در اصول كافى در باب كبر آمده است كه از امام صادق سلام الله عليه در خصوص مرتبه نازله الحاد سوال شد.

امام در جواب فرمود: «ان اكبر أدناه» يعنى «كبر مرتبه پايين‏تر الحاد است».

خداى متعال به متكبر نظر نمى‏كند

آنچه از اول امر دست سالك را مى‏گيرد و پيش مى‏برد، نظر خاص حضرت حق است. جناب او با عطف نظر بنده را به سوى خود جذب مى‏كند، او را از حجب و تيرگيها پاك مى‏گرداند، تا به جوار قدس خود راه دهد. و رذيله «كبر» مانع از اين عطف نظر وجذب ربوبى، و موجب حرمان است، و طبعاً براى يك سالك از همان اول امر موجب عدم موفقيت خواهد بود. يعنى از همان ابتداء ازنظر خاص خداى متعال دور بوده، ومشمول جذب او نگشته، و از تزكيه و تطهير الهى بهره‏مند نشده است، و در نتيجه در سلوك خود موفق نخواهد بود.

امام باقر سلام الله عليه فرمود: «قال رسول الله صلى الله عليه و آله: ثلاثة لا يكلمهم الله و لا ينظر اليهم يوم القيامة ولا يزكيهم و لهم عذاب أليم: شيخ زان، و ملك جبار ،و مقل مختال» (اصول كافى، ج 2، كتاب الايمان و الكفر، باب الكبر)يعنى «سه كس هستند كه خدا با آنان در روز قيامت سخن نمى‏گويد، و به طرف آنان نظر نمى‏كند، و آنان را پاك نمى‏گرداند، و براى آنان است عذاب دردناك: پيرزناكار، و سلطان جبار، و بيچاره متكبر».

اين بيان نيز اگر چه ناظر به قيامت است، و از آنچه در آن روز خواهد شد خبر مى‏دهد، ليكن بطورى كه اشاره كرديم، روز قيامت، روز ظهور سرائر و بواطن، و روز آشكار شدن حقايق پشت پرده است، و آنچه در حيات دنيوى در باطن مى‏گذرد، در قيامت به ظهور خواهد رسيد. اين سه دسته كه در روايت ذكر شده اس، در همين دنيا و در باطن امر از تكلم حق و عطف نظر و تزكيه او محروم مى‏باشند، و همين امور در روز قيامت به تناسب احكام آن روز به ظهور مى‏رسد.

بنابراين، سه دسته مذكور، از جمله گرفتاران به رذيله كبر، در حيات دنيوى خود و در باطن امر، از نظر خاص ربوبى كه جذب او و تزكيه و تطهير او را در بر دارد، محروم هستند.

تبعات و هلكات «كبر» و «تكبر» را با اين خلاصه گوييها نمى‏شود بيان كرد، و آنچه گفتيم، نمونه‏هايى بود و بس.

با توضيحى كه گذشت، ضرورت توبه از كبر و تكبر، و لزوم تطهير خود از آنرا دانستيم. توجه سالكان را به اين نكته هم جلب مى‏كنيم كه كنارزدن اين رذيله به لحاظ ريشه عميق داشتن آن در وجود انسان، به آسانى حاصل نمى‏شود و مجاهدت زياد مى‏خواهد.