مراتب اخلاص - مبانی نظری تزکیه جلد 1

براى صاحبان اخلاص در مراتب مختلف آن، و نيز، براى اهل نفاق، اهل شرك، و اهل رياء در اشكال مختلف، حكايتها و اشارتها دارد، و ارباب بصيرت مى‏توانند از اين جمله به حقايق زيادى پى ببرند كه توضيح آنها در اين خلاصه نمى‏گنجد، كما اينكه بعضى از آنها اگر گفته شود، براى بعضيها هضم نگردد.

گفتنى است كه امام بعد از بيان اين جمله و به دنبال آن، آيه شريفه «قل كل يعمل على شاكلته» را كه از غرر آيات است تلاوت مى‏فرمايد و «شاكله» را به «نيت» تطبيق و تفسير مى‏كند و مى‏گويد: «يعنى على نيته».

براساس تفسير آن حضرت، عمل انسان مبتنى بر نيت او، و در مسير نيت اوست. يعنى نيت و قصد او به هر چيزى متوجه باشد، عمل او نيز به همان چيز متوجه خواهد بود، زيرا اصل همان نيت است و عمل تابع آن است. اگر نيت او خداى متعال باشد، عمل او نيز به جناب او متوجه است، و اگر نيت او اين و آن باشد، عمل او نيز به اين و آن متوجه خواهد بود. و به تعبيرى، اگر نيت او خدا باشد، او با عمل خويش به سوى جناب او در حركت خواهد بود و به جناب او عروج خواهد كرد، و اگر نيت او اغيار باشد، او با عمل خويش به سوى اغيار خواهد رفت.

اگر نماز بخواند و از اول تا آخر آن نيت او خداى متعال باشد، او با نماز خويش به اندازه حضور و انقطاعى كه دارد، به سوى خدا عروج خواهد داشت، و به جوار او حركت خواهد كرد. و اگر نماز بخواند و نيت او اين و آن باشد، به سوى اين و آن خواهد رفت. نماز اولى به سوى خدا متعال مى‏برد، و نماز دومى به سوى اغيار مى‏برد، و در اصل، نيت خالص اولى به سوى خدا مى‏برد، و نيت ناصحيح دومى به سوى اغيار مى‏برد.

انسان در پشت پرده و در باطن امر با نيت خويش به سوى آنچه نيت كرده است حركت مى‏كند و به سوى آن مى‏شتابد، و عمل تثبيت كننده همان نيت است. اگر پرده كنار مى‏رفت و باطن امر مشهود مى‏گشت، من و تو با كمال وضوح مى‏ديديم كه چگونه هر كسى با نيت و قصد درونى خود به سوى آنچه نموده است حركت مى‏كند و به سوى آن مى‏شتابد، و مى‏يافتيم كه قصد كردن و نيت نمودن ،همان حركت كردن و شتافتن است به طرف آنچه قصد ونيت به آن تعلق يافته است.

امام صادق سلام الله عليه به عباد بن كثير بصرى در مسجد فرمود: «و يلك يا عباد اياك و الرياء فانه من عمل لغيرالله و كله الله الى من عمل له»(اصول كافى، ج 2، كتاب الايمان و الكفر، باب الرياء) يعنى «واى بر تو اى عباد، از رياء پرهيز كن، زيرا هر كس براى غير خدا عمل كند، خداى متعال او را به همان شخص كه براى وى عمل را انجام داده است واگذار مى‏كند».

و خلاصه اينكه، كار اصلى همان نيت و قصد است، و انسان با نيت و قصد خويش پيش مى‏رود، و عمل ظاهرى تحقق بخشنده و تثبيت كننده نيت و قصد مى‏باشد. الا وان النية هى العمل.

مراتب اخلاص

بطورى كه اصل اخلاص به قصد ونيت بر مى‏گردد، و مراتب آن نيز به قصد انسان و نيت او برگشت مى‏كند. يعنى چگونگى قصد پاك و نيت خالص است كه مراتب اخلاص را تشكيل مى‏دهد.

به بعضى از مراتب اخلاص در اينجا اشاره مى‏كنيم.

مرتبه پايين اخلاص

اگر قصد انسان و نيت او در عبادات امتثال امر حق و اجتناب از مخالفت با حق به منظور نيل به حظوظ اخروى و بهشت و نعمتهاى آن، و به منظور نجات يافتن از عقوبات اخروى و جهنم و گرفتاريهاى آن باشد، چه در انجام دادن واجبات و ترك محرمات، و چه درانجام دادن مستحبات و ترك مكروهات، در اين صورت او از مرتبه پايين اخلاص كه اخلاص نسبى است، برخوردار گشته است.

چنين كسى در حقيقت، حظوظ و لذات اخروى، و نجات از عذاب وگرفتاريهاى اخروى را طالب است. و به تعبيرى، حظوظ خود را مى‏خواهد و به «خود» نظر دارد. او از اخلاص بالاتر محروم است، و او به همان كه قصد كرده و در نيت داشته است نايل مى‏گردد، البته به فضل حضرت حق و به غفران او، و به شرط اينكه با حفظ مقام ربوبى از سوء عاقبت و از شرور و آفاتى كه هر كسى را تهديد مى‏كند، مصون بماند.