بيانات بظاهر متفاوت است، ولى جان مسئله يكى است - مبانی نظری تزکیه جلد 1

چه بهتر كه صاحبان ذوق و عرفان در اين جمله از مناجات العارفين حضرت زين‏العابدين على بن الحسين صلوات الله عليه به دقت بپردازند كه مى‏گويد: «... و طاب فى مجلس الانس سرهم» يعنى «خدايا... و ما را از آنان قرار بده كه سر وجودشان در مجلس انس و محفل جمع، از هر آنچه غير توست پاك باشد».

از اين جمله بر مى‏آيد كه در اين مقام مطلوب، هيچگونه توجهى به غير نيست و سر وجود، جز او از هر غير و از توجه به هر غيرى پاك است.

و نيز در اين جملات كه از مناجات المحبين آن حضرت است تعمق كنند كه مى‏گويد: «... و هيمت قلبه لا رادتك و اجتبيته لمشاهدتك و أخليت وجهه لك...»يعنى «خدايا...، و ما را از آنان قرار بده كه دلهايشان را سرگشته‏محبت خود گردانيده و آنان را براى مشاهده خود برگزيده و روى آنان را از هر غيرى بسوى خود آورده‏اى...».

از اين جملات، مخصوصاً از جمله «و اخليت وجهه لك» نيز بر مى‏آيد كه در اينمقام مطلوب به چيزى جز او توجه نيست، حتى به انقطاع از اغيار و توبه از آنها.

بيانات بظاهر متفاوت است، ولى جان مسئله يكى است

بيانات عرفاء و علماى سلوك در خصوص مراتب توبه، به ظاهر متفاوت بوده ولكن حقيقت امر يكى بيش نيست و آن اين كه: در سفر الى الحق، توبه‏ها هست و در هر قدمى بازگشتى وجود دارد و توبه هر مقامى متناسب با آن مقام است.

آن چه ازخواجه عبدالله نقل كرديم. بيانى است با كيفيت خاص كه وى ذكر كرده است. بعضى از عرفاء و علماى سلوك در اين زمينه، يعنى در خصوص مراتب توبه، بيان ديگرى‏دارند و مراتب توبه را با تعداد ديگر و به نحو ديگرى توضيح داده‏اند و همه هم هر چه گفته‏اند از اشارات آيات و از روايات و دعاهاى وارده استفاده نموده و برداشت كرده‏اند و عملاً نيز از خصوصيات وظايف و حالاتى كه در منازل سلوك با هدايت‏هاى ربوبى پيش مى‏آيد، توبه را به همان نحوى كه در اشارات آيات و روايات و دعاها آمده، داراى مراتب يافته‏اند. چيزى كه هست اين كه هر كدام در مقام بيان مراتب توبه بيان و زبان خاصى داشته و روش مخصوصى را اتخاذ نموده‏اند بعضى با بيان كلى و هم چنين با تقسيم كلى پيش آمده‏اند و بعضى تا حدودى به جزئيات هم پرداخته‏اند. آن هم هر كسى با كيفيت و با ترتيب خاص، در مجموع هم حقيقت يكى بيش نيست و زبان و بيان و نيز، كيفيت تقسيم و درجه‏بندى به اعتبار لحاظها متفاوت مى‏باشد.

اتبعات سالك به سوى توبه بعد از يقظه

بعد از حصول يقظه، و با ظهور آثار آن در وجود سالك در اول سلوك، راهى جز توبه و بازگشت در برابر وى نمى‏ماند. او مى‏بيند بايد بر گردد و قبل از اينكه فرصت را از دست بدهد، بايد در نجات خويش بكوشد، آن هم با اميد در عين خوف، نه با يأس و نااميدى.

در حقيقت، يقظه و انتباه بسوى توبه و بازگشت سوق مى‏دهد وسالك را دعوت به توبه مى‏كند. سالك در اين مرحله در يك چشم انداز اجمالى به اين حقيقت متوجه مى‏گردد كه بايد توبه وبازگشت وسيع ودامنه‏دارى را در پيش بگيرد، و بايد مراحلى را در مقام توبه پشت سر بگذارد و بازگشتها داشته باشد. ودر اين بازگشتها بايد مجاهدتها بكند. او راه توبه را بسى طولانى و پر فراز و نشيب، و نيز، بسيار سخت و پر مخاطره مى‏يابد. طبعاً از همان اول امر از اتكاء به نيروى خود در اين راه طولانى و پر مخاطره چشم مى‏پوشد و چشم اميد او متوجه عنايات و الطاف ربوبى مى‏گردد و نظر او دوخته به رحمت واسعه حق مى‏شود، زيرا مى‏داند كه اگر نباشد عنايت خاص حق، هرگز در اين امر مهم موفق نخواهد بود.

مگر نه اينست كه بايد اول از معصيت، سپس از علقه‏ها، و سپس از غير حق، و بالاخره در نهايت از خود نيز توبه نمود وحتى به توبه از خود متوجه نبود؟! و مگر نه اينست كه توبه فقط در توبه كردن از معصيتها و حرامها خلاصه نمى‏شود و اين، مرحله اول توبه است و بعد از آن نيز توبه‏ها هست؟! و مگر از انسان محجوب