«مؤلفات بوعلى» - معارف و معاریف نسخه متنی

گوياى اين مدعى است : تا باده عشق در قدح ريختهاندواندر پى عشق عاشق انگيختهاند با جان و روان بو على مهر علىچون شير و شكر بهم براميختهاند بر صفحه چهرهها خط لم يزلىمعكوس نوشتهاند نام دو على يك لام و دو عين با دو ياى معكوساز حاجب و عين و انف با خط جلى و خود در مقام دفاع از خويش ـ كه معلوم مىشود در زمان حيات ، متهم به انحراف عقيده بوده ـ مىگويد : كفر چو منى گزاف و آسان نبودمحكمتر از ايمان من ايمان نبود در دهر يكى چو من و آن هم كافرپس در همه دهر يك مسلمان نبود قاضى نورالله شوشترى مىگويد :بيشتر از آن مردم كه شيخ را به كفر متهم ساختهاند فقهاى سنت و جماعت بودهاند . اما با همه اين تفاصيل بايد دانست كه تشيع بوعلى ـ مانند ديگر عقايد وى به اصول دين ـ كه بر مبناى محاسبات فلسفى و فرمولهاى اين صنعت استوار است ، عارى از عشق به ولاء و فناء در مولى است ، او پايه امامت را نه بر شالوده نصّ ، كه بر اتفاق امت و اختيار رعيت و يا صلاحيت شخص و دارا بودن شرائط مربوط به ولايت مىداند ، گواه اين دعوى ، نظريه او در فصل خلافت و امامت از الهيات شفا است كه بخشى از آن را يادآور مىشويم : «... والمعول عليه الاعظم العقل و حسن الايالة ، فمن كان متوسطا فى الباقى و متقدما فى هذين بعد ان لايكون غريبا فى البواقى و صايرا الى اضدادها ، فهو اولى ممن يكون متقدما فى البواقى او لا يكون بمنزلته فى هذين ، فيلزم اعلمهما ان يشارك اعقلهما و يعاضده ، و يلزم اعقلهما ان يعتضد و يرجع اليه ، مثل ما فعل عمر و على عليهالسلام» (شفاء ، الهيات ، ص564) يعنى : آنچه كه بيش از هر چيز در باب زعامت و امامت مسلمين ملاك اعتبار مىباشد دو چيز است : عقل و سياست . پس هر كسى كه در ساير صفات ( از قبيل علم و سخاوت و شجاعت ) عقب ، اما در اين دو صفت جلو باشد ـ بشرط اين كه از ديگر صفات بىبهره نباشد ـ چنين كسى در امر پيشوائى مسلمين اولى و احق است از آن كس كه در ديگر صفات ممتاز ولى در اين دو خصلت ناقص باشد ، پس (اگر امر خلافت و امامت بين دو شخص دائر بود كه يكى سياست مدارتر و خردمندتر اما در ديگر صفات متأخر ، و ديگرى كه در سياست و عقل متأخر ، ولى در كمالات ديگر اكمل و اتمّ بود) بايستى آن كه در علم و دانش پيشرو و متقدم است در كنار آن كه سياستمدارتر و خردمندتر است باشد و او را به علم خود يارى دهد و مدد رساند ، و بر آن ديگرى كه سياستمدارتر و خردمندتر است (و شايسته مقام امامت است) لازم است كه آن دانشمندتر را بپذيرد و در مشكلات به وى مراجعه كند ، چنان كه عمر با على ـ عليهالسلام ـ اين چنين بودند . ملاحظـه كرديـد كـه بـوعلـى ، عمـر را عاقلتـر و سيـاستمـدارتـر از علـى (ع) مىدانـد و او را در زعامـت و امامـت شايستهتـر مىپنـدارد. لـذا ابـن ابى الحديد ذيـل آن كـلام حضرت كه مىفرمايـد : «والله ما معاوية بادهى منّى ...» بو على را سخـت ـ در اين گفتهاش ـ مورد اعتراض قرار مىدهد و به وى حمله مىكند كه معلوم مىشود تو على را نشناخته و به شخصيت جامع الابعاد او پى نبرده ، زين سبب غيرى بر او بگزيدهاى ، و سخنان مفصلى در اين باره بيان مىدارد . به واژه «سياست» رجوع شود .

«مؤلفات بوعلى»

شيخ را به زبانهاى فارسى و عربى تأليفات فراوان است كه اين تعداد از آنها را مىتوان نام برد : مجموع ، كه آن را حكمت عروضيه ناميده است چه شيخ ابوالحسن عروضى تاليف آن را درخواست كرده است; حاصل و محصول ;

البرّ و الاثم ; لغات سديديّه ; اين كتابها را در بخارا تأليف كرده است . ديگر : رساله مبسوطى در الحان موسيقى بنام ابوسهل مسيحى تدوين كرده ; رسالهاى نيز بجهت وى در علم درايه ; مقالهاى در قواى طبيعيه ;

قصيدهاى عربى در منطق ; كتابى در علم كيميا ; كتاب تدارك در انواع خطاء طبيب در معالجات ; رسالهاى در بيان نبض بزبان فارسى ; و اين چند كتاب را در خوارزم پرداخته است . و اما كتابهائى را كه در جرجان به نگارش آورده عبارتند از : اوسط جرجانى در منطق ; مبدأ و معاد ; كتابى در ارصاد كليه . و كتابهائى را كه در رى برشته تأليف درآورده : معاد ; رسالهاى در خواص سكنجبين ; رساله انتخاب از كتب ارسطو در خواص حيوانات . آنچه را در همدان نوشته : شفا در حكمت ; انصاف ; لغة العرب ; حكمت علائيه ; نجات ; رسالة الطير ;

حدود الطبّ ; مقالهاى در قواى طبيعيه ; عيون الحكمه ; مقاله در عكوس ذوات الخطب التوحيديه ; مقاله در الهيات ; موجز كبير در منطق ; منطق نجات مسمى بموجز صغير ; مقاله در قضا و قدر ; الحكمة المشرقيه ; كتابى در آلات رصد ; حكمت عرشيه ; قانون و چندين