معارف و معاریف نسخه متنی

امپراتور روم در قرن سوم ميلادى . (فرهنگ فارسى معين)

دَقيق

باريك ، تنك ، ريز . آرد . در حديث است: «لا تكونوا كالمنخل: يخرج منه الدقيق الطيب ويمسك النخالة» .

يعنى: مانند الك مباشيد كه آرد پاك را از خود بيرون مى دهد وسبوس را در خود نگه مى دارد . (بحار:1/145) عن ابى هاشم الجعفرى قال سمعت ابا محمد (ع) يقول: «من الذنوب التى لا تغفر قول الرجل: «ليتنى لا اؤاخذ الاّ بهذا» . فقلت فى نفسى: «ان هذا لهو الدقيق» ! ينبغى للرجل ان يتفقد من امره ومن نفسه كل شىء. فاقبل علىّ ابو محمد (ع) ، فقال: «يا ابا هاشم ! صدقت ، فالزم ما حدثت به نفسك ، فان الاشراك فى الناس اخفى من دبيب الذرّ على الصفا فى الليلة الظلماء ومن دبيب الذر على المسح الاسود» . (بحار:50/250) عن ابى عبدالله (ع): «كان على (ع) لا ينخل له الدقيق» (بحار:66/324) . على بن جعفر ، قال سألته (يعنى اخاه موسى بن جعفر ـ ع ـ) عن الدقيق يقع فيه خُرء الفار: «هل يصلح اكله اذا عجن مع الدقيق» ؟ قال: «اذا لم تعرفه فلا باس ، وان عرفته فلتطرحه مع الدقيق» . (بحار:80/108)

دَقِيقة

مؤنث دقيق . نكته باريك . جزء شصتم درجه . واحد زمان ، سدس عشر ساعت ، يك شصتم از هر ساعت . كنايه از زمان بسيار كوتاه .

ابن يزيد عن ابن اسباط عن بعض اصحابه عن ابى عبدالله (ع) ، قال: «قلت: الامام متى يعرف امامته وينتهى الامر اليه» ؟ قال: «فى آخر دقيقة من حيات الاول» . (بحار:27/294)

دَقيقى

ابومنصور محمد بن احمد ، از شاعران بزرگ ايرانى در قرن چهارم هجرى. مولد اورا طوس ، بلخ ، سمرقند يا بخارا ، وتاريخ وفاتش را در حدود سال هاى 367 تا 370 ضبط كرده اند . اگر از روى نسبت او بتوان قياس كرد ، ظاهراً خود او يا خانواده اش به آرد فروشى اشتغال داشته اند. وخود بر دين زردشتى بود . به شهادت بعضى اشعارش ، نخست ابو مظفر چغانى را مدح مى گفت ، ودر روزگار منصور ابن نوح ونوح بن منصور سامانى شهرت يافت . او نخستين سراينده شاهنامه بود وهزار بيت درباره داستان گشتاسب وظهور زردشت بسرود وچون در جوانى به دست غلام خود كشته شد به اتمام شاهنامه كامياب نشد وفردوسى اين هزار بيت او را عيناً در شاهنامه خود آورده است ودر مقدمه آن ابيات تصريح كرده است كه دقيقى را به خواب ديده وبه خواهش او ابيات منظوم او را داخل اشعار خود كرده است .

دقيقى قصيده وغزل نيز مى سرود ، وسخن گويان بزرگى چون عنصرى وفرخى سيستانى از سبك وى پيروى كرده اند .

(دايرة المعارف فارسى وفرهنگ فارسى معين) مرحوم بديع الزمان فروزانفر در مورد نام ولقب دقيقى چنين آورده: اسم او محمد بن احمد يا محمد بن محمد بن احمد يا منصور بن احمد ، كنيه او چنانكه محمد عوفى نقل مى كند ابو منصور است .

دو روايت اول ، در اسم ، متفق ودر طرد نسبت ، مختلفند ، ولى اين اختلاف چندان مهم نيست زيرا در كتب وانساب گاهى جد را به جاى پدر ذكر مى كنند . در روايت سوم يعنى اينكه نام دقيقى منصور ابن احمد است احتمال مى دهيم كه منصور از همان كلمه ابو منصور كنيه دقيقى تحريف وبه جاى اسم استعمال شده باشد وبنابر اين اسم او به احتمال قوى ابو منصور محمد بن محمد ابن احمد خواهد بود . كلمه دقيقى كه لقب مسلّم اوست از دقيق به معنى آرد گرفته شده وشايد خود در اوايل حال يا پدر يا يكى از اجدادش آرد فروش بوده وبدين مناسبت مانند ثعالبى وفراء به دقيقى لقب يافته است . واينكه محمد عوفى مى گويد: «او را به سبب دقت معانى ورقت الفاظ ، دقيقى گفتند» . از قبيل مناسبات بعد الوقوع ومستلزم تمحلات نحوى است زيرا دقيق خود صفت است ونسبت بدان بى اشكال نيست وبه لغت عربى در مثل اين مورد دقيق الالفاظ او المعانى گفته مى شود . در مولدش هم تذكره نويسان اختلاف كرده او را بلخى يا طوسى يا سمرقندى يا بخارائى مى دانند وبعضى سمرقندى بودنش را قوى ترين احتمالات شمرده ، بقيه اقوال را تضعيف مى كنند . دقيقى از شعراى بلند مرتبه وارجمند زبان فارسى است قطعات متفرقى كه از او بجاست نهايت قدرت طبع وقوت اسلوب اين شاعر را نشان مى دهد . ولى قسمت بحر تقارب يا گشتاسبنامه او كه فردوسى آن را در شاهنامه نقل كرده