ترجمه تفسیر المیزان جلد 20

به خرج دهد، و با مشركين مداهنه و سازش نكند. و اين گونه دستورات همان دستوراتى است كه در مكه در هنگام سختى‏ها و اذيت‏هاى مشركين نازل مى‏شده، نظير اوامرى كه در سوره قلم و مزمل و مدثر نازل شده، پس نبايد به اين احتمال اعتنا كرد كه سوره مورد بحث در مدينه نازل شده باشد.

اين گفتار سراپايش فاسد است، اما اينكه گفت" سوره مشتمل است بر صور نعمت‏هاى حسى و مفصل و طولانى و صور عذابهاى غليظ" جوابش اين است كه اينگونه بيان اختصاص به سوره‏هاى مكى ندارد، تا دليل شود بر اينكه پس سوره مورد بحث هم در مكه نازل شده، اين سوره الرحمن و سوره حج است كه به شهادت رواياتى كه ترتيب نزول سوره‏هاى قرآنى را ذكر مى‏كنند هر دو در مدينه نازل شده‏اند، و هر دو مشتملند بر صور نعمت‏هاى حسى و مفصل و طويل، و بر صور عذابهاى غليظ، و بلكه در آن دو سوره اين معانى بيشتر از سوره مورد بحث آمده است.

و اما اينكه گفت در اين سوره رسول خدا (ص) را امر به صبر كرده، و از اطاعت آثم و كفور، و مداهنه با آنان نهى كرده، و دستور داده در برابر آنچه بر او نازل مى‏شود ثبات قدم به خرج دهد، در پاسخ مى‏گوييم: اين اوامر در فصل دوم از سوره مورد بحث آمده كه از آيه" إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا" شروع، و تا آخر سوره ادامه مى‏يابد، و ما هم به طور جدى احتمال مى‏دهيم كه اين فصل از آيات كه سياقى مستقل و تام دارند، در مكه نازل شده باشند، و مؤيد اين احتمال مطلبى است كه در بسيارى از روايات گذشته آمده بود كه مى‏فرمود آنچه در باره اهل بيت نازل شده، همان فصل اول از آيات است، و بنا بر اين بايد گفت اول سوره در مدينه و آخر آن در مكه نازل شده.

و بر فرض هم كه قبول كنيم كه سوره مورد بحث يك دفعه نازل شده، مى‏گوييم امر به صبر هم اختصاص به سوره‏هاى مكى ندارد، به شهادت اينكه مى‏بينيم همين گونه دستورات در سوره كهف آمده، مى‏فرمايد:" وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً" «1» و اين آيه به حكم روايات در مدينه نازل شده، و درست همان معنايى را خاطرنشان مى‏سازد كه آيه" فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ ..." در مقام بيان آن است، و سياقش بسيار

(1) با كسانى باش كه پروردگار خود را صبح و عصر مى‏خوانند و تنها ذات او را مى‏طلبند، هرگز چشمهاى خود را به خاطر زينتهاى دنيا از آنها بر مگير و از كسانى كه قلبشان را از ياد خود غافل ساختيم اطاعت مكن، همانها كه پيروى هواى نفس كردند و كارهايشان افراطى است. سوره كهف، آيه 28.