مقصود از" ذكر" در خطاب:" وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ" - ترجمه تفسیر المیزان جلد 20

مطابقت قلب و زبان شديدتر، و سخنى استوارتر و صائب‏تر است، چون خداى تعالى شب را مايه آرامش قرار داده، و نتيجه اين آرامش اين است كه خاطر انسان از شواغل معيشت فارغ، و دست انسان از اسباب ظاهرى بريده است.

" إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلًا"- كلمه" سبح" به معناى دويدن و تند راه رفتن در آب است، و" سبح طويل" در روز كنايه از غور در مهمات زندگى و انواع زدوبندها در برآوردن حوائج زندگى است. و معناى آيه اين است كه تو در روز مشاغل بسيار دارى كه همه وقتت را فرا گرفته، فراغتى برايت باقى نمى‏گذارد تا در آن با توجه تام متوجه درگاه پروردگارت باشى، و از هر چيزى منقطع گردى، بنا بر اين بر تو است كه از شب استفاده كنى، و در آن به نماز بپردازى.

بعضى «1» از مفسرين آيه را اين چنين معنا كرده‏اند: تو در روز مى‏توانى بخوابى و امر معاش خود را تدبير كنى، و در حوائج خود تصرف نمايى، پس شبت را به تهجد اختصاص ده.

بعضى «2» ديگر اينطور معنا كرده‏اند: تو در روز فراغت دارى، حال اگر شب نتوانستى به كارت برسى، در روز آن را تلافى كن، و آنچه در شب انجام ندادى در روز قضاء كن. بنا به گفته اين مفسر آيه مورد بحث همان را مى‏خواهد بگويد كه: آيه" وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرادَ شُكُوراً" «3»، بيان مى‏كند. ليكن آنچه ما اختيار كرديم با سياق مناسب‏تر است.

مقصود از" ذكر" در خطاب:" وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ"

" وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا" ظاهرا اين جمله مى‏خواهد نماز شب را توصيف كند، و بنا بر اين به منزله عطف تفسيرى براى جمله" وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا" است، و روى اين فرض مراد از" ذكر اسم رب" ذكر زبانى با رعايت مطابقت آن با قلب مى‏باشد، و همچنين مراد از" تبتل"، تضرع و زارى با زبان است.

بعضى «4» از مفسرين گفته‏اند: در اين جمله تعميمى بعد از تخصيص آيه قبل شده، در آيه قبل تنها به نماز شب سفارش مى‏شد، در اين آيه به مطلق ذكر، و مراد از ذكر، دوام در ذكر خداى تعالى در شب و روز است، به هر نحوى كه باشد، چه با تسبيح و چه با تحميد و چه با

(1 و 2) مجمع البيان، ج 10، ص 378.

(3) خداى تعالى آن كسى است كه شب و روز را پشت سرهم قرار داد، براى هر كسى كه بخواهد متذكر شود، و يا بخواهد شكرى بگزارد. سوره فرقان، آيه 62.

(4) روح المعانى، ج 29، ص 106.