ترجمه تفسیر المیزان جلد 20

" وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ" «1».

پس به راه انداختن كوه‏ها و خرد كردن آنها بالأخره منتهى مى‏شود به پراكنده شدن و پاره پاره شدن آنها و به صورت تپه‏هاى پراكنده در آمدنشان و در نتيجه چون پشم حلاجى شده ساختنشان. و اما سراب شدنشان به چه معنا است؟ و چه نسبتى با به راه انداختن آن دارد، به طور مسلم سراب به آن معنا كه به نظر آبى درخشنده برسد نسبتى با به راه انداختن كوه‏ها ندارد.

بله اين را مى‏توان گفت كه وقتى كوه‏ها به راه افتادند، و در آخر حقيقتشان باطل شد و ديگر چيزى به صورت جبال باقى نماند، در حقيقت آن" جبال راسيات" كه حقايقى داراى جرمى بس بزرگ و نيرومند بود، و هيچ چيز آن را تكان نمى‏داد با به حركت در آمدن و باطل شدن، سرابى مى‏شود خالى از حقيقت، پس به اين اعتبار مى‏توان گفت:" وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ فَكانَتْ سَراباً" و نظير اين بيان در كلام خداى تعالى آمده، آنجا كه در باره اقوام هلاك شده مى‏فرمايد:" فَجَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ" «2»، و يا مى‏فرمايد:" فَأَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ" «3» و يا در باره بت‏ها مى‏فرمايد:" إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ" «4».

پس آيه شريفه به وجهى نظير آيه زير است كه مى‏فرمايد:" وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ" «5»، كه اگر بگوييم درباره صفت زلزله قيامت است، شباهتى با آيه مورد بحث خواهد داشت.

" إِنَّ جَهَنَّمَ كانَتْ مِرْصاداً" راغب در مفردات گفته: كلمه" رصد" به معناى آماده شدن براى مراقبت است،- تا آنجا كه مى‏گويد- و" مرصد" به معناى آن محلى است كه براى مراقبت در آنجا قرار بگيرى، و اين كلمه در قرآن آمده. تا آنجا كه مى‏فرمايد:" وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ- براى دستگيرى آنان در هر كمين‏گاهى به كمين بنشينيد". كلمه" مرصاد" هم شبيه به مرصد است، اما

(1) و در آن زمان كه كوه‏ها از جا كنده شوند. سوره مرسلات، آيه 10.

(2) ما آنان را داستانها كرديم. سوره سبأ، آيه 19.

(3) ولى ما اين امت‏هاى سركش را يكى پس از ديگرى هلاك نموديم و آنها را احاديثى قرار داديم (محو شدند فقط نام و گفتگويى از آنها ماند). سوره مؤمنون، آيه 44.

(4) اين بت‏ها به جز اسمايى كه شما و پدرانتان ناميده‏ايد نيستند. سوره نجم، آيه 23.

(5) كوه‏ها را مى‏بينى، گمان مى‏كنى جامدند، در حالى كه مانند ابرها در حال حركتند. سوره نمل، آيه 88.