ترجمه تفسیر المیزان جلد 20

و مستلزم يكديگرند.

و مدنى بودن آيات بعد از استثنا اقتضا دارد مستثنى منه را هم كه حد اقل سه آيه است و از جمله" إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً" شروع و به جمله" منوعا" ختم مى‏شود، مدنى بدانيم، علاوه بر اين آيه" فَما لِ الَّذِينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِعِينَ"، نيز به روشنى متفرع بر ما قبل خودش است، و از سوى ديگر آيه مذكور تا آخر سوره سياقى واحد دارند، پس بايد بگوييم اينها هم مدنى هستند.

اين از جهت سياق، و اما از جهت مضامين، همين آيات آخر سوره خيلى با وضع منافقين كه اطراف پيامبر را گرفته بودند، و از چپ و راست احاطه‏اش كرده بودند، مناسبت دارد، چون سخن از كسانى مى‏راند كه" عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِينَ- از راست و چپ متفرق مى‏شوند" بودند و اين مناسب حال كسانى است كه بعضى از احكام خدا را رد مى‏كردند، و مخصوصا آيه" أَ يَطْمَعُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ ..." و آيه" عَلى‏ أَنْ نُبَدِّلَ خَيْراً مِنْهُمْ ..."

كه بيانش خواهد آمد، و خواهيم گفت: به منافقين بيشتر مى‏چسبد تا به كفار مكه. و اين را هم مى‏دانيم كه پيدايش نفاق منافقين در مدينه بوده، نه در مكه. خواهى پرسيد: پس چرا از منافقين به" الذين كفروا" تعبير كرده؟ مى‏گوييم: نظير اين تعبير در سوره توبه و غير آن آمده، (چون واقعيت منافقين كفر است).

از اين هم كه بگذريم مفسرين روايت كرده‏اند كه اين سوره در باره كسى نازل شد كه گفته بود:" اللَّهُمَّ إِنْ كانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِيمٍ" «1» كه در آن سوره تفسيرش گذشت، و گفتيم سياق آن و سياق آيات بعد از آن سياقى مدنى است نه مكى، و ليكن از امام صادق (ع) روايت شده كه فرمود: مراد از" حَقٌّ مَعْلُومٌ" در آيه شريفه حقى است كه صاحب مال به عنوان صدقه از مال خودش جدا مى‏كند، نه زكات واجب.

و بالأخره نمى‏توان اتفاق مفسرين را بر اينكه اين سوره در مكه نازل شده ملاك قرار داد، علاوه بر اين چنين اتفاقى هم در كار نيست، بلكه بين آنان اختلافى روشن است. و نيز نبايد به گفته ابن عباس «2» اعتنا كرد كه گفته: اين سوره بعد از سوره الحاقه نازل شده.

" سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ" كلمه" سؤال" هم به معناى طلب و هم به معناى دعا است، و به همين جهت با

(1) پروردگارا! اگر اين حق است و از طرف تو است بارانى از سنگ از آسمان بر ما فرود آر، يا عذاب دردناكى براى ما بفرست. سوره انفال، آيه 32.

(2) روح المعانى، ج 29، ص 55 به نقل از مجمع البيان.